Şekerli ve çikolatalı mamuller sektör raporu

Yabancı sermayeli yatırım teşvik belgesi almış firmaların da faaliyette bulunduğu sektörde, lokum, helva ve şekerleme üretiminin büyük bir bölümü küçük ölçekli işletmelerce, çiklet, çikolata ve çikolata mamullerinin tamamına yakını ise 50 ve daha fazla işçi çalıştıran işletmelerce gerçekleştiriliyor.

Şeker ve şekerli mamuller denilince akla toz ve kesme şeker, pudra şekeri, sert ve yumuşak şekerlemeler, helva, lokum, çiklet, bal ve çikolatalı ürünler gelmektedir.

Türkiye’de, şekerli ve çikolatalı mamuller sektörünün başlangıcı, yöreden sağlanan ham maddelerle küçük imalathanelerde lokum, helva ve akide şekeri gibi geleneksel Türk şekerlemelerinin üretimine dayanmaktadır. Cumhuriyetin ilanından kısa bir süre sonra, 1926 yılında Uşak’ta açılan ilk pancar şekeri fabrikası ile birlikte lokum, helva gibi ürünlerin üretiminde yavaş da olsa artış yaşanmaya başlamıştır. Bu artış ülkemizde açılan diğer şeker fabrikaları ile devam etmiş, buna paralel olarak geleneksel şekerleme ürünleri üretimi yapan atölye büyüklüğündeki işletmelerin sayısı da artmıştır. Aynı dönemlerde ülkemizin ilk çikolata fabrikası da hizmete girmiş ve tüketici çikolata ile tanışmıştır. 1986 yılında Adana’da kurulan ilk nişasta bazlı şeker fabrikası ile sektörün ihtiyacı olan ham madde üretiminde çeşitlilik, aynı zamanda da bir artış yaşanmıştır. Günümüzde ticaretin de serbestleşmesiyle birlikte, geleneksel olarak yapılan üretimin yanında, modern üretim teknolojilerinin de kullanıldığı bir sektör haline gelmiştir. 80’ li yıllarla birlikte ticaretin gelişmeye başlaması, teşvik uygulamalarının artması doğal olarak yatırımların da artmasına neden oldu. Bu gelişmeler, sadece sektörümüzün değil ilişkili diğer sektörlerin de büyümesini sağladı. Bu sektörler arasında ham madde, yardımcı madde ve ambalaj malzemeleri üreten sektörleri sayabiliriz. Günümüzde, geleneksel üretim yöntemleriyle birlikte modern üretim teknolojisinin de kullanıldığı sektör, gıda sanayi içinde yer alan, üretiminde kullanılan ham maddeler, yardımcı maddeler ve ambalaj malzemeleri ile yan sanayisini de geliştiren önemli sektörlerden bir tanesi durumuna gelmiştir.
Lokum ve helva gibi geleneksel şekerli ürünlerimizle başlayan Türk çikolata ve şekerli mamuller sektörü, şekerli ve çikolatalı mamuller Türkiye’ nin hemen hemen her ilinde ve ilçesinde üretilmekte, sektörde büyük, orta ve küçük işletmeler birlikte yer almaktadır. Daha çok İstanbul, İzmir, Ankara, Afyon, Kocaeli, Antep ve Samsun sektörün yoğun olarak yapıldığı illerdir.

Sektöre ait ürün yelpazesinin çok geniş olması, firmaların ekipmanlarında değişiklikler yaparak çeşitli ürünleri değişik zamanlarda üretebilmeleri ve fabrikalarda üretimin genelde 3 vardiya, küçük üreticilerde tek vardiya hatta mevsimlik üretim olması söz konusu olduğundan, ürün bazında üretici firma sayısını ve üretim kapasitesiyle ilgili rakamları kesin olarak tespit etmek oldukça güçtür.

Yabancı sermayeli yatırım teşvik belgesi almış firmaların da faaliyette bulunduğu sektörde, lokum, helva ve şekerleme üretiminin büyük bir bölümü küçük ölçekli işletmelerce, çiklet, çikolata ve çikolata mamullerinin tamamına yakını ise 50 ve daha fazla işçi çalıştıran işletmelerce gerçekleştirilmektedir.
Şekerlemeler genellikle eritme, pişirme, şekillendirme, soğutma ve ambalajlama işlemlerinden geçirilerek üretilmektedir. Modern üretim teknolojisi kullanan işletmelerde her ürün çeşidi için ayrı üretim hattı kullanılmakta, bu durum sabit yatırımların yüksek olmasını gerektirmektedir. Şekerli ve çikolatalı mamul satışlarının mevsimsel özellikler göstermesi özellikle kış aylarında ve dini bayramlarda talebin en yüksek seviyeye ulaşması nedeniyle, üretici firmalar stoklar için de önemli harcamalarda bulunmaktadırlar. Bu açıdan bakıldığında, şekerli ve çikolatalı mamuller sermaye yoğun bir işkolu olarak göze çarpmaktadır. Ancak, sektörün özelliği ve geleneksel üretimin emek gücüne dayanıyor olması nedeniyle, sektör sermaye ve emek yoğun bir sektör olarak ele alınabilmektedir.

Türkiye’ nin 2010 yılı çikolata ve şekerleme üretimi yaklaşık 760 bin tondur. Ülkemiz, bu üretim miktarı ile dünya üretiminden yaklaşık % 5 pay almaktadır. Pazarın yıllık değeri de yaklaşık 5 milyar TL civarındadır.
Türkiye Gıda ve İçecek Sanayii Dernekleri Federasyonu (TGDF)’nun TÜİK verilerinden derleyerek yaptığı 2011 yılı gıda ve içecek sektörü envanteri verilerine göre şekerleme ve çikolata üreten iş yeri sayısı 1.116 olup, sektördeki çalışan sayısı ise 23.319’dur. Sektörümüzün üretim kapasitesi 2.616.136 ton olup satış cirosu ise 5.718 milyon TL’dir (Tablo 1).

İhracat: 2011 yılında 135 milyar dolar olarak gerçekleşen Türkiye’nin toplam ihracatının yaklaşık % 0,57’sini 762,8 milyon dolarla şekerli ve çikolatalı mamuller ihracatı oluşturmuştur.

Sektörün 2000’li yıllardaki en ciddi ihracat artışı % 40,7 ile 2003 yılı ihracatında gerçekleşmiştir. 2006 yılında gerçekleşen ihracat artış oranı % 15,5, 2007 yılında ise % 30 olmuştur. 2008 yılı ihracat artışı önceki altı yılın en düşük oranı olan % 13,7 olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılında ise küresel krizin etkisiyle ihracatta % 9’luk bir azalma meydana gelmesine rağmen 2010 yılı ihracatı % 10, 2011 yılı ihracatı ise % 18,5 artış göstermiştir.

Ülkemiz şekerli mamuller ihracatında çikletin önemli bir yeri bulunmaktadır. 1990’ lı yıllarda başlayan çiklet ihracatı yıllara göre artış ve azalışlar göstermiştir. 2006-2009 yıllarında azalma gösteren ihracat, 2010 yılında % 33 oranında artarak 50 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Artış eğilimi % 15,5 ile 2011 yılında da devam etmiş ve toplam çiklet ihracatı 57,8 milyon dolara yükselmiştir.

Türkiye’ nin çiklet ihracatının yöneldiği en önemli ülke Irak’ tır. Bu ülkeye 2010 yılında gerçekleşen 5,3 milyon dolarlık ihracat 2011 yılında 8,4 milyon dolara yükselmiştir. 2,7 milyon dolarla İran, 2,4 milyon dolarla Fransa ve Çek Cumhuriyeti, 2,3 milyon dolarla Tacikistan ve 2,2 milyon dolarla Romanya diğer önemli ülkelerdir.

Türkiye’ nin şekerli mamuller ihracatı içinde bir diğer önemli kalemi ise “sakızlı ve jöleli diğer şeker mamulleri” oluşturmaktadır. “Sakızlı ve jöleli diğer şeker mamulleri” 2011 yılında şekerli mamuller içinde en fazla ihraç edilen ürün olup; bu ürüne ait ihracat değeri yaklaşık 101 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2011 yılında jöleli şekerler ihracatımız 85 milyon dolar, kakao içermeyen diğer şekerli mamuller ihracatımız 38,4 milyon dolar, helva ihracatımız 19,3 milyon dolar ve lokum ihracatımız ise 23,5 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye’ nin çikolatalı mamuller ihracatı en yüksek seviyesine 433 milyon dolarla 2011 yılında ulaşmıştır. 2011 yılı ihracatı bir önceki yıla göre % 19 artış göstermiştir. Çikolatalı mamuller ihracatı şekerli mamuller ihracatından daha fazla gerçekleşmektedir.

Türkiye’ nin ülkeler itibariyle çikolatalı mamuller ihracatı incelendiğinde, geçen yıl da ilk sırada yer alan Irak’a olan ihracatın yaklaşık % 17 oranında artarak 2011 yılında 89 milyon dolar olarak gerçekleştiği görülmektedir. İhracatın % 9,3 oranında arttığı Cezayir ise 41,8 milyon dolarla 2011 yılında en fazla çikolatalı mamul ihraç edilen ikinci ülke olmuştur. Bu ülkeleri 18,1 milyon dolarla Libya, 17,9 milyon dolarla BAE ve 16,4 milyon dolarla Suudi Arabistan izlemiştir.

İthalat: Türkiye şekerli ve çikolatalı mamuller sektörü ana ham maddelerinden birisi olan kakao açısından ithalata bağımlı bir sektördür.

Kakao ve kakao ürünleri (tatlandırıcı madde katılmış kakao tozu hariç) 2009 yılı toplam ithalatı 229 milyon dolar, 2010 yılı toplam ithalatı 318 milyon dolar ve 2011 yılı toplam ithalatı ise 398 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Kakao ve kakao ürünleri ithalatı içinde en büyük payı kakao taneleri oluşturmaktadır. 2011 yılında 275 milyon dolarlık kakao tanesi ithal edilmiş, bu ürünü 72 milyon dolarlık ithalatla tatlandırıcı madde içermeyen kakao tozu ve yaklaşık 26 milyon dolarlık ithalatla kakao yağı izlemiştir.

Şekerli ve çikolatalı mamullerde, değer olarak ihracatın ithalata oranı 1994 ve 1995 yıllarında ortalama 22 kat olarak gerçekleşmiştir. Ancak bu oran yıllar içinde azalış göstermiş ve 2011 yılında ihracatın ithalata oranı değer olarak yaklaşık 7,2 kat olmuştur. Aynı yıl miktar olarak ihracat ise ithalatın 12 katı gerçekleşmiştir. Bu durum, ihraç edilen ürünlere göre ithalatın daha yüksek fiyatlı ürünlerden oluştuğunu göstermektedir.

Türkiye’ye ithal edilen şekerli ve çikolatalı mamullerin büyük bir kısmı Avrupa Birliği ülkelerinden gerçekleştirilmekte ve ithalatın % 88’ini çikolatalı mamuller, % 12’sini ise şekerli mamuller oluşturmaktadır. 2011 yılında toplam şekerli mamuller ithalatı % 29 artış gösterirken, toplam çikolatalı mamuller ithalatı % 2,7 artış göstermiştir.

Dünya ticareti

Dünya şekerli ve çikolatalı mamuller sektöründe çokuluslu firmaların büyük hakimiyeti bulunmaktadır. Dünya üretiminin yaklaşık % 45’inin ilk altı firma tarafından gerçekleştirildiği tahmin edilmektedir. Dünyadaki önemli pazarların neredeyse tamamında çokuluslu firmaların birlikte yer aldıkları görülmektedir. Son yıllarda dünya şekerli ve çikolatalı mamuller sektöründe çokuluslu şirketlerin ürün ambalajlarını küçülterek fiyatları koruma çabaları içinde oldukları göze çarpmaktadır.

2009 yılı dünya şekerli ve çikolatalı mamuller perakende satışları toplamının, bir önceki yıla göre % 4 oranında artarak 160 milyar dolar olarak gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Toplam satışların değer olarak % 55’ini çikolatalı mamuller, % 31’ini şekerli mamuller, % 14’ünü ise çikletler oluşturmaktadır.

2009 yılında yaşanan ekonomik krize rağmen, özellikle Latin Amerika ve Asya Pasifik ülke pazarlarında çikolatalı mamul ve çikletin pazar paylarını şekerli ve çikolatalı mamuller aleyhine artırdıkları görülmektedir.

Şekerli ve çikolatalı mamullerin perakende satışları ülkelere göre büyük farklılıklar göstermektedir. Örneğin: Batı Avrupa ülkelerinde şekerli mamul satışları toplam satışların % 26’sını oluştururken, Çin’de bu oran % 63 olarak gerçekleşmektedir.

Sektörün dünya üretiminin ve ticaretinin büyük bir kısmı gelişmiş ülkelerce gerçekleştirilmektedir. Kişi başına düşen milli gelirin yüksek olduğu ülkelerde çikolatalı mamullerin satışları daha fazlayken, milli gelirin düşük olduğu ülkelerde çikolatalı mamullere göre daha ucuz olan şekerli mamullerin tüketiminin fazla olduğu görülmektedir.

Şekerli ve çikolatalı mamuller dünya ticaretinin büyük bir kısmını gelişmiş ülkelerin kendi aralarında yaptığı ticaret oluşturmaktadır. Gelir seviyesinin yüksek olduğu ülkelerde, kişi başına tüketilen şekerli ve çikolatalı mamuller de yüksek miktarlarda bulunmaktadır. Dünya tüketiminde sürekli artışlar görülmekte ve bu artışların gelecek yıllarda da devam edeceği tahmin edilmektedir.

İhracat: 2010 yılında 28,5 milyar dolarlık toplam dünya şekerli ve çikolatalı mamuller ihracatının % 30’unu şekerli mamuller, % 70’ini ise çikolatalı mamuller oluşturmuştur. Toplam ihracat 2009 yılında yaşanan küresel kriz sonrasında 2010 yılında % 10 artış göstermiştir.

Dünya çikolatalı mamuller ihracatında önemli ülkeler arasında % 16,7’lik pay ve 3,32 milyar dolar ihracat ile Almanya, % 11,5’lik pay ve 2,29 milyar dolar ihracat ile Belçika, % 6,77,’lik pay ve 1,32 milyar dolar ihracat ile Fransa yer almaktadır.

Dünya şekerli mamuller ihracatında en önemli ülkeler arasında yaklaşık % 9,7’lik pay ve toplam 828 milyon dolarlık ihracat ile Almanya, % 6,7’lik pay ve 570 milyon dolar ihracat ile Belçika ve % 5,9’luk pay ve 511 milyon dolarlık ihracat ile Çin ön sıralarda yer almaktadır. Türkiye 2010 yılında gerçekleştirdiği 279 milyon dolarlık şekerli mamul ihracatıyla dünya sıralamasında 9. olmuştur.

İthalat: Dünya ithalatı incelendiğinde, önemli ihracatçı ülkelerin pek çoğunun aynı zamanda önemli ithalatçı ülkeler olduğu görülmektedir. 8,25 milyar dolar olan 2010 yılı toplam dünya şekerli mamuller ithalatının % 16’sını gerçekleştiren ABD en büyük ithalatçı ülkedir. Türkiye’den ABD’ye 2009 yılında 21,6 milyon dolarlık şekerli mamul ihraç edilmiştir. Dünya ithalatında ABD’den sonra diğer önemli ülkeler % 7,1 ile Almanya ve % 5,9 ile İngiltere olmuştur.

Dünya toplam çikolatalı mamuller ithalatında % 9,1 ile ABD ilk sırada yer almaktadır. Bu ülkeyi % 8,6 ile Fransa ve yaklaşık % 8’lik payları ile Almanya ve İngiltere izlemektedir. Belirtilen dört ülkenin toplam ithalatı, dünya çikolatalı mamuller ithalatının yaklaşık % 34’ünü oluşturmaktadır.