Moldova ekonomisinin en büyük reel sektörü olan tarım, balıkçılık dahil edildiğinde GSYİH’nin yüzde 20.8’ine karşılık geliyor ve bu oran gıda işleme sektörü de katıldığında yüzde 30’a ulaşıyor. Toplam istihdamın yüzde 43’ünü yaratan tarım sektörü, kırsal kesimlerdeki nüfusun yüzde 73’ünün de tek gelir kaynağı.
Moldova, temsili demokrasi prensipleriyle ve çok partili sistemle yönetilen bir cumhuriyettir. Tarih boyunca Romanya’nın bir parçası olan Moldova, İkinci Dünya Savaşı’nın bitimiyle Sovyetler Birliği’ne katılmıştır. 1991’de bağımsızlığını kazanan ülke, 29 Temmuz 1994 tarihinde referandum yoluyla kabul edilmiş olan anayasa ile idare ediliyor.
Moldova Cumhuriyeti 33,700 kilometrekarelik yüzölçümü ve 4,5 milyonluk nüfusu ile küçük bir güneydoğu Avrupa ülkesidir. Sovyetler Birliği’nin dağılması ile 1991 yılında bağımsızlığını kazanan ülke, kuzey, güney ve doğuda Ukrayna, batıda ise Romanya ile çevrelenmiştir. Başkenti nüfusu 779 bin olan Kişinev, en büyük diğer şehirleri ise Tiraspol (160 bin) ve Beltz’dir (148 bin).
Genel ekonomi
Moldova, kişi başına düşen milli gelir açısından Avrupa’daki ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) içindeki en yoksul ülke durumundadır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın (UNDP) açıklamış olduğu 2006 yılı İnsani Gelişme Endeksi (Human Development Index) kayıtlarına göre Moldova, 177 ülke arasında 114. sırada yer almaktadır. GSMH’nin kişi başına 460 dolar civarında olduğu ülkede halkın yüzde 23.3’ü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır.
2009 yılında Moldova ekonomisi küresel ekonomik krizden derin bir şekilde etkilenmiş, ekonomi yüzde 6,5 oranında daralırken, ülkenin makroekonomik göstergelerinde ciddi olumsuzluklar ortaya çıkmıştır.
Söz konusu olumsuzluklar bir taraftan başta önemli ölçüde gerileyen yurtdışı işçi gelirleri olmak üzere, Moldova’nın özellikle ekonomik krizden önemli şekilde etkilenen komşu ve çevre ülkelerinde meydana gelen sorunlardan kaynaklanan dışsal etkilerden, diğer taraftan da 2009 yılı genelinde ülke siyasi hayatında süregelen belirsizliklerden ve uygulanan ekonomi politikalarından kaynaklanmıştır.
İhracat yüzde 18.4, ithalat ise yüzde 33.1 oranında geriledi
2009 yılında ülke ekonomisi yüzde 6.5 oranında küçülürken, toplam sanayi üretimi yüzde 22.2 oranında daralmış, tarım üretiminde ise 9.9 oranında düşüş kaydedilmiştir. Söz konusu dönemde ayrıca, küresel ekonomik kriz koşullarında gerek Moldova’nın kendi ekonomik yapısı, gerekse ülkenin ticari ortaklarında meydana gelen gelişmeler nedeniyle, ihracat yüzde 18.4, ithalat ise yüzde 33.1 oranında gerilemiştir.
Ukrayna ve Rusya Federasyonu başta olmak üzere, küresel ekonomik krizin Moldova’nın komşu ve çevre ülkelerini derin bir şekilde etkilediği 2008 yılı içerisinde, Moldova ekonomisi birazda yaklaşan genel seçimlere yönelik olarak uygulanan politikaların destekleyici etkisi nedeniyle aynı oranda olumsuz etkilenmemiştir.
Diğer taraftan 2009 yılının başlamasıyla birlikte krizin etkileri kendini göstermeye başlamış, sanayi üretimi, iç ve dış ticaret hacmi, yatırım hacmi, bütçe gelirlerinde sert düşüşler kaydedilmiştir.
Söz konusu olumsuzlukların yanı sıra, 2009 yılı genelinde ülke işsizlik oranında yaşanan artış, Moldova leyinin dolar ve Avro’ya karşı sert değer kayıpları da küresel krizin Moldova ekonomisi üzerindeki olumsuz etkilerine işaret etmektedir. Ancak küresel kriz genel itibariyle dünyada ortaya çıktığı gibi Moldova’da finansal bir kriz şeklinde belirmemiş, finansal sistem etkilense de, esas olarak Moldova’nın reel sektörü küresel ekonomik krizden önemli ölçüde etkilenmiştir.
Moldova Leyi ABD Doları’na karşı yüzde 18,3 oranında değer kaybetti
2009 yılının geneline ilişkin olarak, küresel kriz ortamında gerek yurtdışı işçi gelirleri, gerek doğrudan yabancı yatırımlar ile çeşitli ülkeler ve uluslararası kuruluşlardan sağlanan yardımlar kaynaklı döviz girişlerinin düşeceği yönündeki beklentilerin ve oldukça yüksek olan dış ticaret açığının yaratacağı döviz talebi artış beklentisinin, çevre ülkelerde yaşanan yüksek oranlı devalüasyonların ve 5 Nisan 2009’da gerçekleştirilen genel seçimler sonrasında Moldova Leyi’nin hızlı bir şekilde değer kaybedeceği yönündeki spekülasyonların da etkisiyle, 2009 yılının başından itibaren Avro ve Dolar kurları hareketlenmiş ve yıl genelinde Moldova Leyi ABD Doları’na karşı yüzde 18,3 oranında, Avro’ya karşı ise yüzde 19,6 oranında değer kaybetmiştir.
Diğer taraftan, 2008 yılında Moldova’nın ihracatında ilk sırada bulunan Romanya’nın ulusal parasının 2008 yılının ikinci yarısında ABD doları karşısında yüzde 22,7 oranında, ikinci sırada yer alan Rusya Federasyonu’nun ulusal parasının yüzde 25,5 oranında, dördüncü sırada yer alan Ukrayna’nın ulusal parasının ise yüzde 58,8 oranında değer yitirmesi, söz konusu ulusal paraların Avro karşısında da sırasıyla yüzde 9,4, 12,1 ve 42,2 oranlarında değer kaybetmesi, Moldova mallarının, ülkenin söz konusu önemli ihraç pazarlarında rekabet gücünde düşüşlere neden olmuştur. Bu gelişmeler ve ayrıca söz konusu ülkelerin ekonomilerinin ve dış taleplerinin küçülmesi de, Moldova’nın toplam ihracat hacmini ve dolayısıyla sanayi üretimini doğrudan olumsuz etkilemiştir.
Moldova ekonomisinin sağlıklı bir büyüme eğilimine sahip olduğunu söylemek mümkün değil
Moldova ekonomisinde 2000’li yılların başından itibaren yüksek büyüme oranları kaydedilse de, genel itibariyle ekonomik büyüme; üretim dinamiklerine dayanan, sanayi üretimi artışı veya katma değeri yüksek sanayi ürünleri üretimi ya da ihracat artışı gibi nedenlere dayanmamaktadır. Bu nedenle küresel ekonomik kriz öncesinde de Moldova ekonomisinin sağlıklı bir büyüme eğilimine sahip olduğunu söylemek mümkün değildir.
Diğer taraftan, son sekiz yılda yaklaşık yüzde 63 oranında büyüyen ekonomisine rağmen, Moldova kişi başı GSYİH yönünden Avrupa’nın en fakir ülkesi konumundadır. Doğu Avrupa ve Kafkasya ülkeleri ile kıyaslanmasında da, var olan durum Moldova açısından iç açıcı görünmemektedir.
Bu durum esasen yakın geçmişte kaydedilen büyüme oranlarının pozitif olmasına rağmen, benzer ülkelerle kıyaslandığında oldukça düşük kalmasından kaynaklanmaktadır.
Öte yandan, yüksek oranlı ekonomik büyümelerin yurtdışı işçi gelirlerinden kaynaklanan nihai tüketim artışı sayesinde gerçekleşmiş olması da, ülke açısından bir diğer önemli sorundur. Yakın geçmişte kaydedilen pozitif büyüme oranlarına, yurtdışı işçi gelirleri kaynaklı tüketim artışının yanı sıra, benzer şekilde bu gelirlerden kaynaklanan talep artışlarına dayanan, inşaat sektörü ve hizmet sektöründe meydana gelen genişlemeler neden olmuştur. Ancak, sanayi ve tarım sektörlerinde ise genel ekonomide kaydedilen büyümeye paralel bir genişleme kayıt edilememiştir.
Yurtdışı işçi gelirlerinin azalması ayrıca iç talepte de daralmaya yol açtı
Moldova ekonomisine önemli katkı sağlayan unsurlardan biri olan yurtdışı işçi gelirleri miktarının küresel krizin Moldova vatandaşlarının çalıştığı ülke ekonomilerini derinden etkilemesiyle birlikte azalmaya başlaması ve yurtdışında çalışanların bir kısmının başta Rusya Federasyonu’ndan olmak üzere ülkeye geri dönmesi, 2009 yılında ülke ekonomik dengelerini olumsuz yönde etkilemiştir.
Yurtdışı işçi gelirlerinin 2000’li yıllarda Moldova’da gerçekleştirilen yüksek oranlı büyümelerin kaynağı olduğu, tüketim ve konut sektörü başta olmak üzere, yatırım artışına doğrudan katkı yaptığı göz önüne alındığında, söz konusu gelirlerin düşmesi, Moldova ekonomisinde büyüme oranı, ihracat ve ithalat değerleri başta olmak üzere tüm ekonominin negatif yönde etkilenmesi anlamına gelmektedir. Yurtdışı işçi gelirlerinin azalması ayrıca iç talepte de daralmaya yol açtığı için, Moldova’da enflasyon oranının düşmesine, hatta deflasyona neden olan etkenler arasında da yer almaktadır. Ayrıca, dış ticaret hacminde meydana gelen daralma bir taraftan üretimde, diğer taraftan ithalatta yaşanan düşüşler yoluyla kamunun gelirlerinin, özellikle ithalat vergileri, özel tüketim vergileri ve KDV gibi vergi gelirlerinin de 2009 yılı genelinde azalmasına yol açmıştır.
Sanayi üretimi yüzde 22.2, tarım üretimi ise yüzde 9.9 oranında geriledi
Küresel kriz kaynaklı iç ve dış gelişmelerin sonucunda, 2009 yılında Moldova ekonomisinde sanayi üretiminin başını çektiği bir daralma yaşanmıştır. Bu kapsamda yılın sonu itibariyle Moldova’nın Gayri Safi Yurtiçi Hasılası yüzde 6.5 oranında küçülürken, sanayi üretimi yüzde 22.2, tarım üretimi ise yüzde 9.9 oranında gerilemiştir.
Moldova toplam sanayi üretimi 2008 yılı genelinde 2007 yılına kıyasla binde 7 oranında genişleyerek 29.7 milyar leye ulaşmış iken, 2009 yılında küresel ekonomik krizin etkileri sonucunda 2008 yılı verilerine kıyasla yüzde 22.2 oranında daralarak 23.3 milyar leye gerilemiştir. Söz konusu daralma Avrupa ile BDT ülkeleri arasında ortaya çıkan en yüksek sanayi üretimi gerilemelerinden birisi olmuştur.
Sanayi üretimindeki söz konusu yüksek oranlı düşüş, Moldova toplam sanayi üretiminin yüzde 85.6’sını oluşturan imalat sanayi üretiminin 2009 yılı genelinde yüzde 24.3 oranında küçülmesinden kaynaklanmıştır. İmalat sanayi içerisinde, gıda ve içecek sanayi üretimi yüzde 20.4, tekstil üretimi yüzde 26.0, hazır giyim ve deri ürünler üretimi yüzde 12.8, ayakkabı üretimi yüzde 49.1, damıtılmış alkollü içkiler üretimi yüzde 17.1, kağıt ve karton üretimi yüzde 29.9, makine ve ekipman üretimi yüzde 43.3 ve metal dışı mineral ürünler imalatı ise yüzde 40.4 oranında gerilemiştir.
Moldova gıda ve içecek sanayi üretimi içerisinde önemli yeri olan şarap sanayi üretiminde ise yüzde 21.2 oranında daralma yaşanmıştır. Öte yandan, söz konusu dönem içerisinde üretimi artan sanayi ürünleri arasında, yüzde 40.5 artış ile hayvan yemleri, yüzde 16.2 artış ile tütün mamulleri ve yüzde 17.7 artış ile plastikten mamuller ve yüzde 9.2 artış ile makine ve elektrikli cihazlar üretimi yer almıştır.
Diğer taraftan, Moldova toplam sanayisi üretiminin yüzde 1.6’sını oluşturan madencilik ve taşocakçılığı üretiminde 2009 yılında yüzde 32.1 oranında küçülme yaşanırken, toplam sanayi üretiminin yüzde 12.9’unu oluşturan elektrik ve ısı enerjisi üretim ve dağıtım faaliyetlerinde yüzde 1.5 oranında düşüş kaydedilmiştir. Söz konusu sanayi dallarında yaşanan daralmalar genel sanayi üretiminin sırasıyla binde 6, yüzde 21.4 ve binde 2 oranında gerilemesine yol açmıştır.
Şarap üretimi Moldova ekonomisi için özel bir öneme sahip
Ayrıca, gıda ve içecek sanayi üretiminde yaşanan gerileme, toplam sanayi üretimini önemli oranda (yüzde 8.2) olumsuz etkilemiştir. Toplam sanayi üretimindeki payı 2009 yılında 41.4 olan gıda ve içecek sanayi üretimi içerisinde yer alan ve Moldova ekonomisi için özel bir öneme sahip olan şarap üretiminde söz konusu dönemde yaşanan düşüş yüzde 21.2’yi, damıtılmış alkollü içkiler üretiminde yaşanan düşüş ise yüzde 17.1’i bulmuştur.
Moldova şarapları ile diğer damıtılmış alkollü içkiler ürünlerine yönelik dış talep düşüşleri Moldova ihracatını doğrudan olumsuz olarak etkilediği gibi, bu durum ilgili diğer sanayi ürünlerinin üretiminde de düşüşlere neden olmuştur.
2009 yılında Moldova sanayisinde yaşanan daralma temel olarak ihracat odaklı üretim dallarında yaşanan küçülmelerden kaynaklanmıştır. Bu kapsamda Moldova’nın özellikle alkollü içkiler üretiminde yaşanan düşüşler, ayakkabı ve hazır giyim sektörlerinde meydana gelen üretim daralmaları, ülke ürünlerine yönelik dış talebin gerilemesi nedeniyle ortaya çıkmıştır.
Tarım üretimi ise 2009 yılında 2008 yılına kıyasla yüzde 9.9 oranında gerilemiştir. Tarım üretim hacminin daralması, bitkisel ürünler üretiminin yüzde 17.4 oranında azalmasından kaynaklanmış, hayvancılık sektörü üretimi ise 2008 yılına kıyasla 2009’da yüzde 11.8 oranında büyümüştür.
2009 yılında toplam tarım üretiminin 2008 yılına kıyasla 9,9 oranında gerilemesinde, buğday üretiminin yüzde 42.9 oranında düşmesi, mısır ve tahıllar üretiminin yüzde 23.6, şeker pancarı üretiminin yüzde 65.1, ayçiçeği üretiminin yüzde 23.7, sebze üretiminin ise yüzde 14.2 oranında düşmesi etkili olmuştur. Söz konusu tarım ürünleri üretimlerinde meydana gelen gerilemelerin genel tarım üretimi düşüşüne etkileri ise sırasıyla; yüzde 4.5, yüzde 2.3, yüzde 1.6, yüzde 1.6 ve binde 9 olarak gerçekleşmiştir.
2009’da toplam tarım ve hayvancılık üretimi içerisinde tahıllar ve baklagiller üretiminin payının yüzde 18.4
Tarım üretiminin genel dağılımı incelendiğinde, 2009 yılında toplam tarım ve hayvancılık üretimi içerisinde tahıllar ve baklagiller üretiminin payının yüzde 18.4, kültür bitkileri üretiminin payının yüzde 9.5, patates, sebze ve bostan ürünleri üretiminin payının yüzde 13.0, meyve ve üzüm üretiminin payının yüzde 21.9 olarak kaydedildiği görülmektedir.
Diğer taraftan, tarım ürünleri üretiminin toplam tarım ve hayvancılık üretimi içerisindeki payı 2008 yılında yüzde 74 iken, 2009 yılında yüzde 68’e düşmüş, hayvancılık ürünleri üretiminin 2008 yılında yüzde 26 olan toplam tarım ve hayvancılık üretimi içerisindeki payı ise, 2009 yılında yüzde 32’ye yükselmiştir. Tarım ürünleri üretiminin payındaki düşüş, Moldova’nın ekili alanlarının azalmasından ve ülkenin belli başlı tarım ürünlerinde hektar başına alınan ürün miktarında kaydedilen gerilemelerden kaynaklanmıştır. Bu kapsamda, 2009 yılı genelinde hektar başı şeker pancarı ortalama üretiminde yüzde 63.2, arpa üretiminde yüzde 38.4, buğday üretiminde yüzde 33.3, ayçiçeği üretiminde yüzde 23.3, mısır üretiminde yüzde 17.7, meyve üretiminde yüzde 11.8, sebze üretiminde ise yüzde 8.9 oranında düşüşler kaydedilmiştir.
Öte yandan, küçük ve büyük baş hayvan sayısı ile kümes hayvanlarının sayısında kaydedilen artışlar (büyük baş hayvanların yüzde 2.1, domuzların yüzde 33.9 ve kümes hayvanlarının yüzde 12.9) ve hayvancılık alanında verimliliğin artması, hayvancılık ürünleri ile bunlardan elde edilen her türlü hayvansal ürünlerin üretimini artıran en önemli faktörler arasında yer almıştır.
Moldova’da tarım ve hayvancılık alanında hanehalklarının üretimdeki payı oldukça önemlidir. Ülke üretiminin yüzde 29’u tarımsal işletmeler, yüzde 22’si çiftlik tipi işletmelerce yapılırken, yüzde 49’u ise hanehalkları tarafından gerçekleştirilmekte, hayvancılık alanında ise, üretimin yaklaşık yüzde 81’i hanehalkları tarafından yapılmaktadır.
2009 yılında, daha önceki yıllara paralel bir şekilde kolza üretiminin yüzde 91’i, şeker pancarı üretiminin yüzde 88’i, tütün üretiminin yüzde 87’si, soya üretiminin yüzde 69’u, tahıl ve baklagiller (mısır hariç) ile ayçiçeği üretiminin ise yüzde 67’lik kısımları tarımsal işletmeler tarafından gerçekleştirilmiştir. Öte yandan, patates üretiminin yüzde 89’u, mısır üretiminin yüzde 90’ı, sebze üretiminin yüzde 85’i, üzüm üretiminin yüzde 80’i, süt üretiminin yüzde 97’si, et üretiminin yüzde 75’i ve yumurta üretiminin yüzde 61’i hanehalkları ile çiftlik tipi işletmeler tarafından yapılmıştır.
Tarım sektörü
Moldova Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği döneminde temel olarak tarım ürünleri üretimi üzerinde yoğunlaşmış, ülkenin üretim faktörleri tarım üretiminde istihdam edilmiştir. Moldova, Sovyet coğrafyasının taze meyve-sebze, şarap ve tütün ihtiyacının karşılanmasında önemli bir rol üslenmiştir. Bu gelişmede ülkenin tarımsal üretime son derece müsait toprakları ve iklim yapısı etkili olmuştur.
Tarım ve tarım kaynaklı sanayi ürünleri üretimi ülke GSYİH’in yüzde 30’unu, ülke ihracatının ise yüzde 50’sini oluşturmaktadır. Bu kapsamda, 1991 yılı öncesinde, Sovyetler Birliği’nin tütün ihtiyacının yüzde 30’unu, şarap ve üzüm ihtiyacının yüzde 20’sini, meyve-sebze ihtiyacının ise en az yüzde 10’unu karşılayan bir ülke konumunda olan Moldova’da, bağımsızlıktan sonra da, tarım, ülke ekonomisindeki yerini korumaya devam etmiştir. Toplam işgücünün yüzde 25’i, GSYİH’nın yüzde 20’sini üreten tarım sektöründe istihdam edilmektedir.
Ülkenin temel tarım ürünleri arasında tahıl, şeker pancarı, ayçiçeği, patates, sebze (domates, salatalık, biber, soğan, lahana) ve meyveler (özellikle elma, üzüm ve kayısı, şeftali, erik, kayısı) gelmektedir. Üzüm Moldova’nın en çok katma değer üreten ve ihracata en çok katkısı olan tarım ürünü olarak göze çarpmaktadır.
Ayçiçeği tohumları genel olarak ülkenin bitkisel yağ üretiminde girdi olarak kullanılmakta, üretilen şeker pancarının işlenmesi sonucunda ise, yıllık ortalama 110 bin ton civarında şeker üretimi gerçekleştirilmektedir. Ancak, tarımsal girdilere ulaşmada karşılaşılan finansal zorluklar ve yatırım eksiklikleri göz önüne alındığında, birebir hava koşullarına bağlı olması nedeniyle, tarım sektörünün ülke ekonomisine yaptığı katkı değişken bir seyir izlemektedir.
Tarım ürünleri ihracatında en büyük pazarı Rusya Federasyonu
Moldova’nın hayvancılık dahil tarım ürünleri ihracatında en büyük pazarı Rusya Federasyonu’dur. Tarım sektörünün en önemli problemleri; ihraç pazarlarında BDT ülkelerine özellikle Rusya’ya bağımlı olması ve tarım ürünlerinin Avrupa pazarına açılması açısından standart ve teknik düzenlemelerin gereklerini karşılayamamasıdır. Söz konusu problemlerin çözülebilmesi için, Moldova tarım sektörünün yeni ihraç pazarlarına açılabilmesi amacıyla, bu pazarların, özellikle AB pazarının gerektirdiği kalite sertifikasyonu ve güvenliği konusunda ilerleme kaydedilmesi ve tarım ürünlerinin ilgili alandaki AB normlarını karşılıyor olması gerekmektedir.
Tarım sektörünün karşılaştığı diğer problemler arasında ise; küçük üretim birimlerinin maddi imkansızlıklar nedeniyle gübre ve ilaçlama imkanlarından ve katkı maddelerinden olması gereken oranda yararlanamaması, tarım arazilerinin, meyve bahçelerinin ve üzüm bağlarının bölünerek dağıtılması nedeniyle etkin, makineleşmiş tarıma geçilememesi, verimsiz sulama imkanları, üretimde verim düşüklüğü (makineleşme oranının ve emek verimliliğinin düşüklüğü), Moldova’nın makroekonomik şartlarından da kaynaklı, kredi imkanlarının darlığı ve sektöre giriş yapan yabancı sermayenin yetersizliği (en önemli sebeplerinden biri yabancılara tarım arazisi satışının yasak olması) ön plana çıkmaktadır.
Moldova topraklarının ekili alanları ürün bazında incelendiğinde, ekili toprakların üçte ikisinde tahıl ve baklagiller üretimi yapıldığı, bu ürünler arasında özellikle mısırın başı çektiği, ekili toprakların yüzde 20’sini oluşturan kültür bitkileri arasında ise, en önemli ürünlerin sırasıyla ayçiçeği ve şeker pancarı olduğu görülmektedir.
Ürün bazında toplam ekili arazi
Bin Hektar
| 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005¹ | 2006¹ | Değ.(%) | |
| TOPLAM EKİLİ ARAZİ | 1.555 | 1.574 | 1.484 | 1.568 | 1.535 | 1.477 | -3,8 |
| Tahıl ve baklagiller | 1.077 | 1.072 | 897 | 1.077 | 1.033 | 917 | -11,2 |
| Mısır | 471 | 447 | 554 | 584 | 456 | 459 | 0,8 |
| Kültür bitkileri | 301 | 331 | 417 | 345 | 355 | 397 | 11,9 |
| Şeker pancarı | 60 | 50 | 38 | 35 | 34 | 43 | 26,5 |
| Ayçiçeği | 208 | 257 | 352 | 271 | 274 | 286 | 4,3 |
| Tütün | 17 | 9 | 6 | 6 | 5 | 4 | -25,5 |
| Patates, tarla sebzeleri, kavun | 114 | 108 | 90 | 79 | 80 | 87 | 9,1 |
| Patates | 43 | 45 | 39 | 35 | 36 | 34 | -4,5 |
| Tarla sebzeleri | 62 | 54 | 42 | 36 | 37 | 42 | 14,9 |
| Yem bitkileri | 63 | 64 | 80 | 67 | 67 | 76 | 12,6 |
| *1 Haziran 2006 İtibariyle |
2006 yılında tahıl ve baklagil ekili arazilerde yüzde 11’den fazla düşüş yaşanmasına rağmen Moldova ekili arazilerinin üçte ikisinde tahıl ve baklagil üretimi gerçekleştirilmeye devam etmiştir. 2006 yılında 18,4 milyon Ley tutarında verilen desteğin de etkisiyle şeker pancarı üretimi 1,2 milyon tona ulaşmış, şeker pancarı ekili arazilerde ise yüzde 26,5 oranında bir genişleme yaşanmıştır. Söz konusu gelişmeler neticesinde ülkenin 2006 yılı şeker üretiminin 150 bin tona ulaşması beklenmektedir.
Öte yandan, tütün ekili arazilerde son yıllarda gözlenen daralma eğilimi 2006’da da yüzde 25,5 ile devam etmiş, tütün ekili toplam arazi miktarı 4 hektara düşmüştür. Böylece, 2006 yılı genelinde tütün üretiminde yaklaşık yüzde 29 oranında düşüş yaşanmıştır. Söz konusu gerilemede bir yandan Rusya tarafından Moldova menşeli bitkisel ürünlerin ithalatına getirilen yasaklamalar, diğer yandan yaşanan olumsuz hava koşulları etkili olmuştur. Öyle ki, 2006 yılında tütün ekimini teşvik etmek amacıyla ilk kez verilen destekler bile üretimindeki gerilemenin önüne geçememiştir.
Diğer taraftan, 2006 yılında ekim alanları önemli oranda genişleyen diğer ürünler ise, yaklaşık yüzde 15 ile tarla sebzeleri, 12,6 ile de yem bitkileri olmuştur.
Moldova’nın toplam tarım ürünleri üretim hacmi dalgalı bir seyir izliyor
2001-2006 yılları arasında, Moldova’nın toplam tarım ürünleri üretim hacminin dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Bu süre zarfında Moldova’nın toplam tarım üretimi hacmi 2000 yılı toplam tarımsal üretimi ile karşılaştırıldığında reel olarak yüzde 10,6 oranında artmıştır. Söz konusu artışta genel olarak 2000 yılına göre yüzde 19,6 oranında genişleme gösteren hayvancılık üretimi etkili olurken, bu dönemde bitkisel tarım ürünleri üretiminde ise yüzde 6,5 oranında artış yaşanmıştır.
2003 yılında bitkisel ürünler üretiminde yaşanan önemli düşüş nedeniyle tarım ürünleri toplam üretiminde meydana gelen gerileme dışında, 2001-2006 yılları arasında genel olarak tarım ürünleri toplam üretimi 2000 yılı üretimin verilerinin üzerinde seyretmiştir. Hayvancılık ürünleri bağlamında ise, söz konusu dönem boyunca 2006 yılı üretim rakamlarının altına düşülmemiştir.
2006 yılı verileri incelendiğinde, toplam tarım üretiminde, 2005 yılı verilerine kıyasla, bitkisel tarım ürünleri üretiminde meydana gelen yüzde 8,7’lik düşüşün etkisi ile yüzde 4,7’lik bir daralma yaşandığı, bu daralmanın, yüzde 4,4 oranında artan hayvancılık ürünleri üretimi ile bir miktar karşılandığı gözlenmektedir.
Moldova tarım üretiminin gelişimi
Moldova’nın tarım sektöründe tahıl ve baklagil üretimi, ayçiçeği, şeker pancarı, patates, çeşitli sebzeler, meyveler ve üzüm üretimi ön plana çıkmaktadır. Hayvancılıkta ise, kırmızı et ve tavuk eti üretimi ile süt ve yumurta Moldova tarım üretimi açısından önemli ürünler olarak göze çarpmaktadır.
2006 yılında, 2005 yılı verileri ile kıyaslandığında tarım üretiminde önemli düşüşler yaşandığı görülmektedir. 2006 yılı genelinde, mısır hariç tahıl ve bakliyat üretiminde yüzde 27,6, buğday üretiminde yüzde 34,2, mısır üretiminde ise yüzde 11,3 oranında yaşanan gerilemeler, ülkenin toplam tahıl ve bakliyat üretim miktarında yüzde 19 oranında bir daralmaya neden olmuştur.
Benzer şekilde, tütün (yüzde 28,6), meyve (yüzde 13,7) ve üzüm üretiminde de (yüzde 10,4) oranında gerilemeler kaydedilirken, ayçiçeği (yüzde 14,5), şeker pancarı (yüzde 19,2) ve sebze (yüzde 22,9) üretiminde ise artışlar kaydedilmiştir.
Hayvancılık sektöründe ise, et ve tavuk eti üretimi yüzde 10,3 ve yumurta üretimi binde 4 oranında artarken, süt üretimi yüzde 2 oranında düşmüştür.
Tarım ürünleri ihracatı
Moldova’da tarım sektörünün toplam üretimdeki payı ve tarım sektöründe çalışan toplam nüfusun büyüklüğü ile tarımla bağlantılı sanayi üretiminin Moldova ekonomisindeki ağırlığı göz önüne alındığında, tarımsal faaliyetlerin Moldova ekonomisi açısından önemi daha net ortaya çıkmaktadır. Tarım ürünlerinin işlenmesiyle gerçekleştirilen, başta şarap ve diğer alkollü içecekler olmak üzere, gıda ve içecek sanayi ürünleri üretimi ülke iç tüketiminin karşılanması açısından olduğu kadar ihracat gelirleri kapsamında da ayrıca önemlidir.
Tarım ürünleri ve tarıma bağlı sanayi ürünlerinden oluşan 01 ila 24. fasıllar arasında yer alan ürünlerin ihracatı, 2006 yılında Moldova toplam ihracatının yüzde 44,1’ini oluşturmaktadır. 2004 ve 2005 yıllarında ise bu oran yüzde 53,5 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran ülke ihracatının tarım ürünleri bağımlılığına işaret etmektedir.
01 ila 24. fasıllar arasında yer alan ürünlerin ihracatının toplam ihracata oranında 2006 yılında meydana gelen 9 puanın üzerinde düşüş ise, 2005 yılında Moldova toplam ihracatının yaklaşık yüzde 29’unu oluşturan şarap ve diğer alkollü içkilere 2006 yılının Mart ayından itibaren Rusya Federasyonu tarafından getirilen ithalat yasakları sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda, 2006 yılında Moldova’nın 22. fasılda yer alan meşrubat, alkollü içkiler ve sirke ihracatında 2005 yılına göre yaklaşık yüzde 41 oranında gerileme yaşanmış, bu ürün grubunda 2005 yılında 315 milyon dolar olan ihracat hacmi 2006 yılında 187 milyon dolara gerilemiştir.
2006 yılı verileri bazında Moldova’nın ihracatı içerisinde önem taşıyan diğer tarım ve tarım kaynaklı ürünler ise, “yenilen meyveler, kabuklu yemişler, turunçgiller ve kavun” (64,6 milyon dolar), “sebze, meyve, bitki parçaları, sert kabuklu yemiş konserveleri” (42,7 milyon dolar), “hububat” (42 milyon dolar) ve “hayvansal ve bitkisel yağlar ve bunların müstahsalları”dır (34,8 milyon dolar).
2006 yılında tarım ve tarım kaynaklı ürünler ihracatında en çok artış kaydedilen Moldova kaynaklı ürünler arasında “şeker ve şeker mamulleri” (yüzde 154,2), “canlı bitkiler ve çiçekçilik müstahsalları” (yüzde 143,3), “canlı hayvanlar” (yüzde 97,7) ve “yenilen çeşitli gıda müstahsalları” (yüzde 86,3) yer almaktadır.
Tarım ürünleri ihracatı
Diğer taraftan, tarım ürünleri ve tarıma bağlı sanayi ürünlerinden oluşan 01 ila 24. fasıllar arasında yer alan ürünlerin ithalatı, 2006 yılında yüzde 12,9 oranında artarak 315 milyon doları aşmıştır.
Söz konusu ürünler kapsamında Moldova ithalatında en önemli ürünler “tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş ürünler” (47,8 milyon dolar), “meşrubat, alkollü içkiler ve sirke” (42,4 milyon dolar), “yenilen çeşitli gıda müstahsalları” (23,5 milyon dolar) ve “yenilen meyveler, kabuklu yemişler, turunçgiller ve kavun” (20,5 milyon dolar) olarak sıralanmaktadır.
Tarım ve tarıma bağlı sanayi ürünleri çerçevesinde 2006 yılında ithalatında en çok artış kaydedilen ürünler arasında ise, “gıda sanayi kalıntı ve döküntüleri, hazır hayvan gıdaları” (yüzde 52,1), “süt ve süt mamulleri, kuş ve kümes hayvanlarının yumurtaları ve bal” (yüzde 43,1) ve “et, balık kabuklu hayvan, yumuşakça vb. hayvansal müstahzarları” (yüzde 34,1) bulunmaktadır.
Rusya ile arasında gelişen şarap krizine rağmen, 2006 yılında Moldova Cumhuriyeti’nin tarım ve tarıma bağlı sanayi ürünleri (1-24. fasıllar arası) kapsamındaki dış ticaret dengesi 148,3 milyon dolar fazla vermiştir. 2006 yılı genelinde ülkenin dış ticaretinin 1,6 milyardan daha fazla açık verdiği dikkate alındığında, Moldova için tarım sektörünün önemi daha net anlaşılmaktadır.
Moldova tarım sektörünün Türk yatırımcılarına sunduğu fırsatlar
Tarım sektörünün kullandığı mali kaynakların genişlemesi, tarım üretimine verilen devlet desteklerinin miktarının ve verimliliğinin artması sonucunda, Moldova’nın toplam tarım üretiminin önümüzdeki dönemde artacağı beklentisi ile Moldova’da özellikle tarıma dayalı sanayi sektörlerinde Türk yatırımcıları açısından yeni fırsatlar ortaya çıkabileceği düşünülmektedir.
Bu kapsamda, konserve, cam ambalaj, kağıt-karton ambalaj, meyve suyu, bitkisel yağ üretimi ve biyoetanol üretimi gibi tarıma dayalı sanayi sektörlerinde yeni yatırım imkanlarının doğması olası görünmektedir. Ayrıca artan tarım ürünleri üretiminin depolanması ve muhafaza edilmesi amacıyla yeni soğuk hava depolarına da ihtiyaç duyulabilecektir.
Diğer taraftan, özellikle sonbahar mevsiminin sonları ile kış aylarında Moldova halkının taze meyve-sebze tüketiminin önemli oranda ithalata bağımlı olduğu göz önüne alındığında, seracılık faaliyetleri ülkede yatırım potansiyeli sunan bir başka alan olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ayrıca, Moldova’nın verimli topraklarının, günümüzde gittikçe artan oranda talep edilen, katma değeri yüksek organik tarım ürünleri üretimi ile değerlendirilmesinin ve AB normlarına uyumlu olarak belgelendirilen ve ambalajlanan, güvenli ve kaliteli tarım ürünleri üretim kapasitelerine yatırım yapılmasının Türk sermayesi açısından potansiyel taşıdığı düşünülmektedir.
Kaynaklar:
-
TC Kişinev Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği
-
DEİK (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu)
