En geniş anlamıyla pestisitler, ekinleri, gıda depolarını istila edebilecek veya bunlara zarar verebilecek herhangi bir organizmayı kontrol etmek için kullanılan kimyasallardır.
Prof. Dr. Y. Birol SAYGI / Bahçeşehir Üniversitesi
Birçok insan gıdalardaki pestisitlerden endişe duymaktadır. Pestisitler, meyve, sebze ve diğer ürünlerin verimini artırmak için yabani otlar, kemirgenler, böcekler ve mikroorganizmaların ekinlere verebilecekleri zararı azaltmak için kullanılırlar. Pestisitler meyve ve sebzelerin yüzeylerinde, kabuklarında ve içlerinde olmak üzere üç noktada olabilirler. Bu makalede yüzeylerde bulunan pestisit kalıntılarına odaklanılmıştır. Günümüzde tarımda kullanılan yaygın pestisit türleri ve kalıntılarının insan sağlığını etkileyip etkilemedi sürekli olarak sorgulanmaktadır. En geniş anlamıyla pestisitler, ekinleri, gıda depolarını istila edebilecek veya bunlara zarar verebilecek herhangi bir organizmayı kontrol etmek için kullanılan kimyasallardır.
Pek çok potansiyel zararlı türü olan pestisitlerin bazı örnekleri şunlardır;
Böcek öldürücüler: Büyüyen ve hasat edilen mahsullerin böcekler ve yumurtaları tarafından tahrip edilmesini ve bulaşmasını azaltır.
Herbisitler: Yabani ot öldürücüler olarak da bilinen herbisitler, mahsul verimini artırırlar.
Rodentisitler: Mahsullerin haşarat ve kemirgen kaynaklı hastalıklar tarafından yok edilmesini ve kirlenmesini kontrol etmek için önemlidir.
Mantar öldürücüler: Hasat edilen mahsulleri ve tohumları mantar çürümesinden korumak için önemlidir.
Uzun yıllar boyunca, pestisit kullanımı büyük ölçüde düzensizdi. Pestisitlerin çevre ve insan sağlığı üzerindeki etkisi, 1962’de Rachel Carson tarafından “Sessiz Bahar”ın yayınlanmasından bu yana daha fazla inceleme altına alınmıştır. İdeal pestisit, hedef zararlısını, insanlara, hedef olmayan bitkilere, hayvanlara ve çevreye herhangi bir olumsuz etki yaratmadan yok edendir. Bununla birlikte, pestisitler mükemmel değildir ve kullanımlarının sağlık ve çevresel etkileri olabilir.
Pestisit türleri
Pestisitler sentetik yani endüstriyel laboratuvarlarda üretilir veya organik olabilir. Organik pestisitler veya biyopestisitler, doğal olarak oluşan kimyasallardır.
Ancak organik tarımda kullanılmak üzere laboratuvarlarda yeniden üretilebilirler.
1.Sentetik pestisitler:
Sentetik pestisitler istikrarlı, iyi bir raf ömrüne ve dağıtımının kolay olması için tasarlanmıştır. Ayrıca zararlıları hedeflemede etkili olacak ve hedef olmayan hayvanlar ve çevre üzerinde düşük toksisiteye sahip olacak şekilde yapılandırılmıştır. Sentetik pestisit sınıfları aşağıdakileri içermektedirler:
Organofosfatlar: Bunlar sinir sistemini hedef alan böcek öldürücülerdir. Birçoğu toksik etkileri nedeniyle yasaklandı veya kısıtlandı.
Karbamatlar: Bu tür insektisit, sinir sistemini organofosfatlara benzer şekilde etkiler, ancak etkileri daha çabuk yıprandığından daha az toksiktir.
Piretroidler: Bunlar sinir sistemini etkiler ve krizantemlerde bulunan doğal bir pestisitin laboratuvarda üretilmiş versiyonudur.
Organoklorinler: Diklorodifeniltrikloroetan (DDT) içeren bu insektisitler, çevre üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle büyük ölçüde yasaklanmış veya kısıtlanmıştır.
Neonikotinoidler: Bu tür böcek ilacı yapraklarda ve ağaçlarda kullanılır ve şu anda ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) tarafından arılara istenmeyen zarar raporları için inceleme altındadır.
Glifosat: Bu herbisit, genetiği değiştirilmiş ürünlerin yetiştirilmesinde önemli hale gelmiştir.
2.Organik veya biyopestisitler:
Organik tarım, bitkilerde gelişen biyopestisitleri veya doğal olarak oluşan pestisit kimyasallarını kullanır. Çok fazla türü olup ancak EPA kayıtlı biyopestisitlerin bir listesi ABD Tarım Bakanlığı yayınlamıştır. Önemli organik pestisitlere aşağıdaki örnekler verilebilir:
Rotenon: Diğer organik pestisitler ile birlikte kullanılan bir insektisittir. Birkaç tropik bitki tarafından doğal olarak bir böcek caydırıcı olarak üretilir ve balıklar için çok zehirlidir.
Bakır sülfat: Bu pestisit mantarları ve bazı yabani otları yok eder. Biyopestisit olarak sınıflandırılmasına rağmen, endüstriyel olarak üretilir ve insanlar ve çevre için yüksek seviyelerde toksik olabilir.
Zirai yağlar: Bu, anti-böcek etkileri olan çeşitli bitkilerden elde edilen yağ özlerini ifade eder. Bunlar, içerikleri ve potansiyel yan etkileri bakımından farklılık gösterir. Bazıları arılar gibi faydalı böceklere zarar verebilir.
Bt toksini: Bakteriler tarafından üretilen ve çeşitli böceklere karşı etkili olan Bt toksini, bazı genetiği değiştirilmiş organizma (GDO) mahsullerine dahil edilmiştir.
Bu liste kapsamlı değildir, ancak iki önemli kavramı göstermektedir. Birincisi, “organik”, “pestisitsiz” anlamına gelmez. Daha ziyade, doğada meydana gelen ve sentetik pestisitler yerine kullanılan özel pestisit türlerini ifade eder. İkincisi, “doğal”, “toksik olmayan” anlamına gelmez. Sentetik pestisitler gibi organik pestisitler de sağlığa ve çevreye zararlı olabilir.
Gıdalardaki pestisit seviyeleri nasıl düzenlenir?
Pestisitlerin hangi düzeylerinin zararlı olduğunu anlamak için birden fazla türde çalışma kullanılmaktadır. Bazı örnekler arasında kazara çok fazla pestisite maruz kalan kişilerde seviyelerin ölçülmesi, hayvanlar üzerinde test yapılması ve işlerinde pestisit kullanan kişilerin uzun vadeli sağlıklarının incelenmesi sayılabilir.
Bu bilgiler, güvenli maruz kalma sınırları oluşturmak için birleştirilir. Örneğin, en ince belirtiye bile neden olan bir pestisitin en düşük dozu, “gözlenen en düşük yan etki düzeyi” veya LOAEL olarak adlandırılır. “Gözlemlenen olumsuz etki düzeyi” veya NOAEL terimi de bazen kullanılır. Dünya Sağlık Örgütü, Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi, ABD Tarım Bakanlığı ve Gıda ve İlaç İdaresi gibi kuruluşlar, bu bilgileri güvenli kabul edilen bir maruz kalma eşiği oluşturmak için kullanırlar. Bunu yapmak için, LOAEL veya NOAEL’den 100-1.000 kat daha düşük eşikler ayarlayarak ekstra bir güvenlik yastığı eklerler.
Güvenlik limitleri ne kadar güvenilir?
Pestisit kullanımı için güvenlik sınırlarını belirlemek amacıyla kullanılan araçlar ve prosedürlerle ilgili çeşitli sorunlar vardır. Bazı araştırmacılar, düzenleyici kurumların pestisit güvenlik sınırlarını belirlemek için genellikle eksik veya tutarsız verilere güvendiğine dikkat çekmiştir. Bir rapora göre, EPA başlangıçta tartışmalı bir insektisit olan klorpirifos için NOAEL’i 0,03 mg/kg olarak belirlemiştir. Ancak, ilk rapordan çıkarılan ek veriler kullanılarak başka bir analiz yapıldıktan sonra, araştırmacılar doğru NOAEL’in gerçekte çok daha düşük olduğunu, yani 0.014 mg/kg’da belirlediler. Birçok düzenleyici kurum, genellikle yanıltıcı olan ve daha yüksek bir yanlılık olasılığına sahip olabilen toksisite düzeylerini belirlemek için endüstri tarafından finanse edilen çalışmalardan sağlanan verilere de güvenmektedir. Pestisit güvenlik sınırlarıyla ilgili bir diğer sorun da sentetik ve organik bazı pestisitlerin, zamanla vücutta biriken bakır gibi ağır metaller içermesidir.
Aslında, 162 kişide yapılan bir araştırmada, çiftçilerinin kanlarında pestisit kullanımı nedeniyle bir kontrol grubuna kıyasla 2-4 kat daha fazla kurşun, çinko ve bakır gibi ağır metal seviyelerine sahip olduğunu belirlemiştir. Öte yandan, Hindistan’da yapılan bir toprak araştırması, pestisit kullanımının pestisit içermeyen topraklarda bulunanlardan daha yüksek düzeyde ağır metallerle sonuçlanmadığını bulmuştur.
Bir başka eleştiri de pestisitlerin, kronik sağlık etkilerinden bazılarının, güvenli sınırlar belirlemek için kullanılan çalışma türleri tarafından tespit edilemeyebileceğidir. Bu nedenle, alışılmadık derecede yüksek maruziyete sahip gruplarda sağlık sonuçlarının sürekli izlenmesi, düzenlemelerin düzeltilmesine yardımcı olmak için önemlidir. Bu güvenlik eşiklerinin ihlali nispeten nadirdir. Kanada’da yapılan bir araştırma, 3.188 meyve, sebze, tahıl ve bebek maması örneğindeki glifosat miktarını değerlendirilmiştir. Yalnızca % 1,3’ünün maksimum kalıntı seviyesinin üzerinde olduğunu bulunmuştur. Ayrıca, Avrupa Birliği’nin 2015 tarihli bir raporunda, gıda numunelerinin % 97,2’sinin ölçülebilir pestisit kalıntıları içermediği veya yasal olarak izin verilen miktarlar içinde olduğu belirlenmiştir.
Yüksek pestisit maruziyetinin sağlığa etkileri nelerdir?
Hem sentetik hem de organik biyopestisitler, meyve ve sebzelerde tipik olarak bulunanlardan daha yüksek dozlarda sağlığa zararlı etkilere sahiptir. Örneğin, yapılan bir çalışmada, pestisit maruziyetinin daha yüksek Parkinson hastalığı riski ile ilişkili olabileceğini ve gelişiminde rol oynayan spesifik genleri değiştirebileceğini bulmuştur. Benzer şekilde, yedi çalışmanın analizinde, pestisit maruziyetinin artan alzheimer hastalığı riski ile bağlantılı olabileceğini de belirlemiştir. Dahası, bazı araştırmalar pestisit kullanımının belirli kanser türleri ile ilişkili olabileceğini de göstermektedir. 30.000’den fazla pestisit uygulayıcısı kadınlar üzerinde yapılan bir araştırmaya göre, organofosfatlara artan maruz kalma, meme, tiroid ve yumurtalık kanseri gibi hormonla ilişkili kanserler için önemli ölçüde daha yüksek bir riskle bağlantılıydı. İnsan, hayvan ve test tüpü çalışmalarının bir başka incelemesinde de benzer bulgular saptanmıştır. Malatyon, terbufos ve klorpirifos gibi organofosfatlı pestisitlere maruz kalmanın zamanla meme kanseri geliştirme riskinin daha yüksek olabileceği bildirilmiştir. Bazı araştırmalar, pestisit kullanımının prostat, akciğer ve karaciğer kanseri de dahil olmak üzere diğer bazı kanser türlerinin artan riskine bağlı olabileceğini de bulmuştur.
Çocuklarda pestisit maruziyetinin etkileri nelerdir?
Araştırmalar, pestisit kullanımının özellikle çocuklar üzerinde çeşitli olumsuz etkileri olabileceğini düşündürmektedir. Aslında, çocuklarda yüksek düzeyde pestisitlere kazara maruz kalma, kanser, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ve otizm ile ilişkilidir. Ayrıca, bir incelemeye göre, düşük düzeyde pestisit maruziyeti bile çocuklarda nörolojik ve davranışsal gelişimi olumsuz etkileyebilir. 1.139 çocuğu kapsayan daha eski bir çalışma, idrarda pestisit seviyeleri en yüksek olan çocuklarda, idrar seviyesi en düşük olanlara kıyasla % 50-90 oranında daha yüksek DEHB şansı olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmada, idrarda tespit edilen pestisitlerin üründen mi yoksa bir çiftliğin yakınında yaşamak gibi diğer çevresel maruziyetlerden mi kaynaklandığı belirsizdi. Başka bir çalışma, belirli türdeki pestisitlere doğum öncesi maruz kalmanın, özellikle de temas yaşamın ilk yılında meydana gelirse, otizm spektrum bozukluğu için daha yüksek bir şansla ilişkili olduğunu göstermiştir. Öte yandan, 2013 yılında yapılan bir araştırma, hamilelik sırasında idrarda pestisit düzeyi daha yüksek olan kadınlardan doğan 350 bebekte, daha düşük pestisit düzeyine sahip annelere kıyasla hiçbir olumsuz sağlık etkisi göstermemiştir.
Gıdamızda ne kadar pestisit var?
Dünya Sağlık Örgütü, pestisitlerin kapsamlı bir incelemesini geliştirmiştir. Yapılan bir çalışmada, Polonya elmalarının % 3’ünün gıda üzerindeki pestisitlerin yasal güvenlik sınırının üzerinde pestisit seviyeleri içerdiğini göstermiştir. Ancak, seviyeleri çocuklarda bile zarar verecek kadar yüksek değildi. Avrupa Birliği tarafından yayınlanan bir incelemede, test edilen gıda örneklerinin yaklaşık % 2,8’i yasal olarak izin verilen miktarların üzerinde pestisit kalıntısı içeriyordu. Benzer şekilde, bir Kanada raporu, test ettikleri gıda örneklerinin % 1,3’ünün glifosat için maksimum kalıntı seviyesinin üzerinde olduğunu bulmuştur. Yine de düzenleyici kuruluşların belirlediği güvenlik sınırlarıyla ilgili birkaç sorun olduğundan, gıdalarda bulunan pestisit miktarının uzun vadeli sağlığı nasıl etkileyeceği belirsizdir. Gıdaları pişirerek veya işleyerek pestisit seviyeleri azaltılabilir. Meyve ve sebzeleri soymak, besin değerini de düşürebilse de pestisit kalıntılarını dış deriden de çıkarabilir. 2010 yılında yapılan bir çalışmada, çeşitli pişirme ve gıda işleme yöntemleriyle pestisit seviyelerinin % 10-80 oranında azaldığını belirlemiştir. Başka bir analizde, musluk suyuyla (özel sabunlar veya deterjanlar olmadan bile) yıkamanın pestisit seviyelerini % 60-70 oranında azalttığını saptamıştır. Yine de pestisitler genellikle meyve ve sebzelere derinlemesine nüfuz ettiğinden ve ticari temizlik solüsyonlarının kullanılmasını gerektirebileceğinden, ürünleri suyla yıkamak pestisit kalıntılarını gidermek için en etkili yöntem olmayabilir.
Organik gıdalarda daha az pestisit var mı?
Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, organik ürünler, düşük sentetik pestisit seviyelerine sahiptir. 4400’den fazla yetişkin üzerinde yapılan bir çalışma, en azından orta düzeyde organik ürün kullandığını bildirenlerin idrarlarında daha düşük sentetik pestisit seviyelerine sahip olduğunu gösterdi. Bununla birlikte, organik ürünler daha yüksek seviyelerde biyopestisit içerir. Organik pestisitlerin kullanıldığı zeytin ve zeytinyağlarıyla ilgili bir çalışmada, biyopestisitler rotenon, azadirachtin, piretrin ve bakır mantar öldürücülerin düzeylerinin arttığını bulmuştur. Organik pestisitlerin, bazı durumlarda sentetik alternatiflerden daha kötü olan olumsuz çevresel etkileri de vardır. Bazı insanlar, daha uzun raf ömrüne sahip olacak şekilde tasarlandıkları ve vücutta ve çevrede daha uzun süre dayanabilecekleri için sentetik pestisitlerin zamanla daha zararlı olabileceğini iddia etmektedirler. Bu bazen doğrudur. Bununla birlikte, ortalama sentetik pestisitten daha uzun veya daha uzun süre varlığını sürdüren çok sayıda organik pestisit örneği vardır. Karşıt bir görüş ise organik biyopestisitlerin genellikle sentetik pestisitlerden daha az etkili olduğu ve çiftçilerin bunları daha sık ve daha yüksek dozlarda kullanmalarına neden olduğudur. Aslında, daha eski bir çalışmada sentetik pestisitler, ürünün % 4 veya daha azında güvenlik eşiklerini aşarken, rotenon ve bakır seviyeleri sürekli olarak güvenlik sınırlarının üzerindeydi. Genel olarak, sentetik ve organik biyopestisitlerin potansiyel zararı, spesifik pestisit ve doza bağlıdır.
GDO’larda daha az pestisit var mı?
GDO’lar, büyümelerini, çok yönlülüklerini veya doğal haşere direncini artırmak için kendilerine gen eklenmiş ürünlerdir. Tarihsel olarak, yabani bitkiler, yalnızca mevcut en ideal bitkileri seçici olarak dikerek çiftçilik için daha iyi özelliklere sahip olacak şekilde yetiştiriliyordu. Bu genetik seçilim biçimi, dünyamızın besin kaynağındaki her bitki ve hayvanda kullanılmıştır. Üreme ile birçok nesil boyunca kademeli olarak değişiklikler yapılır. Bir bitkinin neden daha dayanıklı hale geldiği tam olarak bir gizemdir. Bir bitki belirli bir özellik için seçilirken, bu özelliğe neden olan genetik değişiklik yetiştiriciler tarafından görülmez. GDO’lar, hedef bitkiye belirli bir genetik özellik kazandırmak için bilimsel teknikler kullanarak bu süreci hızlandırır. Beklenen sonuç, mısırın insektisit Bt toksini üretmek için modifikasyonunda olduğu gibi önceden bilinir.
GDO’lu ürünler doğal olarak artan bir dirence sahip olduklarından başarılı çiftçilik için daha az pestisit gerektirirler. Gıda üzerindeki pestisit riski düşük olduğundan, bu muhtemelen ürün yiyen insanlara fayda sağlamaz. Yine de GDO’lar hem sentetik hem de organik biyopestisitlerin zararlı çevresel ve mesleki sağlık etkilerini azaltabilir. Hem insan hem de hayvan çalışmalarının çok sayıda kapsamlı incelemesi, GDO’ların sağlığa zararlı olduğuna dair sınırlı kanıt olduğu sonucuna varıyor. Glifosata dirençli GDO’ların (Roundup) bu herbisitin kullanımını daha yüksek seviyelerde teşvik ettiği konusunda bazı endişeler dile getirildi. Bir çalışma, yüksek glifosat seviyelerinin laboratuvar hayvanlarında kanseri teşvik edebileceğini öne sürse de bu seviyeler GDO ürünlerinde tüketilenlerden ve hatta mesleki veya çevresel maruziyetlerden çok daha yüksekti. Yine deglifosatın kanser üzerindeki etkileri üzerine araştırmalar karışık olsa da, Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı onu olası bir insan kanserojeni olarak sınıflandırmıştır.
Pestisit kullanılan yiyeceklerden kaçınmalı mısınız?
Birçok insan, çevresel nedenlerle veya pestisit maruziyetinin potansiyel uzun vadeli sağlık risklerine ilişkin endişeler nedeniyle pestisitlerden kaçınmayı seçebilir. Pestisitlerin büyüme ve gelişme üzerinde zararlı etkileri olabileceğinden, pestisit maruziyetini sınırlamak özellikle çocuklar için önemli olabilir. Ürünleri gereği kadar yıkamak, pişirmek ve soymak, pestisit seviyelerini düşürmenin basit bir yolu olabilir. Bununla birlikte, ürünün organik veya geleneksel olmasına bakılmaksızın, çok sayıda meyve ve sebze yemenin sağlığa birçok faydası olduğuna dair çok güçlü bilimsel kanıtlar olduğu unutulmamalıdır.
Bu nedenle, pestisit maruziyetiyle ilgili endişeler nedeniyle taze meyve ve sebzeleri tamamen yemekten kaçınmamalıdır. Bunun yerine, akıllı seçimler yapmak ve uygun gıda hazırlamayı uygulamak, meyve ve sebzelerin birçok faydasından yararlanılmasına yardımcı olurken aynı zamanda pestisitlerle ilişkili riskleri de en aza indirilmesine yardımcı olabilir.
Sonuç olarak pestisitler, modern gıda üretiminde yabani otları, böcekleri ve diğer üretim tehditlerini kontrol ederek mahsul verimini artırmak için yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak hem sentetik hem de organik biyopestisitlerin sağlık ve çevre üzerinde olumsuz etkileri olabilir. Ayrıca, gıda tedarikinde pestisitlerin güvenlik sınırlarını belirlemek için kullanılan birçok yöntemle ilgili sorunlar vardır ve pestisit maruziyetinin uzun vadeli etkileri belirsizdir. Yine de meyve ve sebzeler son derece besleyicidir ve organik veya geleneksel olarak yetiştirilmiş olmalarına bakılmaksızın dengeli bir diyetin parçası olarak tüketildiğinde birçok sağlık yararı sunarlar. Daha akıllı alışveriş seçimleri yapmak, ürünleri gereği kadar yıkamak pişirmek ve soymak ve daha az miktarda pestisit içeren meyve ve sebzeleri tercih etmek sağlıklı yaşam için çok önemlidir.
