Wellness Raporu’nda “Wellness tanıtımı ve kullanım alanları, dünyada ve Türkiye’de wellness sektörü, sektörün avantajları, çeşitleri, bilinmesi gereken kavramlar, kullanılan teknolojiler, wellness alanında önemli teknolojiler ve geleceğin trendleri” gibi konu başlıkları ele alınıyor.
Wellness kavramı
Wellness, daha önce var olan, özellikle Kovid-19 pandemisi ile birlikte ön plana çıkan bir kavramdır. Kelime anlamı “iyilik, esenlik” anlamına gelen wellness; aslında fiziksel ve mental sağlığın iyi olmasını ve bu durumun yaşam boyu sürdürülmesini ifade etmektedir.
Global Sağlık Örgütü (World Health Organization, WHO), wellness kavramını sağlık açısından ele alarak “yalnızca hastalık veya sakatlığın olmaması değil; fiziksel, zihinsel ve sosyal yönden tam bir iyilik hali” olarak tanımlamaktadır.[1]
Global Wellness Institute ise wellness kavramını “bütünsel sağlığa götüren aktiviteler, seçimler ve yaşam tarzlarının bütünü” olarak tanımlamaktadır. Burada sadece fiziksel sağlıktan bahsedilmemektedir, aynı zamanda bütünsel olarak uyum içerisinde olması gereken farklı boyutlar da mevcuttur.[2]
Sosyal boyut: Sosyal bağlantılar, ilişkiler ve kişisel ifade ile ilgili aktivitelerin tüm yönlerini kapsamaktadır.
Çevresel boyut: Çevre ile ilgili tüm sağlık alanlarını ve dolayısıyla çevrenin insan sağlığını nasıl etkileyebileceğini kapsamaktadır. Bu boyut ayrıca çevre dostu düşünceleri, elektronik ve tıbbın geri dönüşümüne ve uygun şekilde atılmasına aktif katılımı, enerji, yakıt ve su tasarrufu ve sürdürülebilir ürünlerin kullanımını içermektedir.
Spiritüel/Ruhsal boyut: Yaşamda amaç ve anlam arayışıyla ilgili esenliğin tüm yönlerini kapsamaktadır. Bu durum daha yüksek bir güce olan inancı içerebilmektedir, fakat bir dinle uyumlu olması gerekmemektedir.
Finansal boyut: Finansal planlama ve harcamaları yönetme, bu alanla ilgili bilgi ve beceriler de dahil olmak üzere finansla ilgili tüm yönleri içermektedir.
Fiziksel boyut: Beslenme, egzersiz, kilo yönetimi, ergonomi, tütün kullanımı, hastalık, hastalıkların önlenmesi ve daha fazlası dahil olmak üzere vücudun fiziksel yönleriyle ilgili tüm sağlık alanlarını kapsamaktadır.
Duygusal boyut: Kişisel duyguları tanımlamaya yönelik bilgi ve becerileri ve bu duygular ile başa çıkma becerisini kapsamaktadır. Bu boyut kişilerin duygularının farkında olması, bu duyguları kabul etmesi ve ifade etmesi, başkalarının duygularını anlaması gibi davranışları içermektedir.
Mesleki boyut: İşte ya da kariyerde kişisel memnuniyetle ilgili refahın tüm yönlerini kapsamaktadır. Burada işle ilgili anlam, amaç, kişisel değerler, ilgi alanları ve inançlar yansıtılmaktadır.
Entelektüel boyut: Düşünmeyi teşvik eden zihinsel faaliyetler ile ilgili refahın tüm yönlerini kapsamaktadır. Bu boyut beyni aktif tutan birçok aktiviteyi içermektedir. Bununla birlikte farklı bakış açılarından bakmayı da barındırmaktadır.
Health (Sağlık), wellness ve wellbeing kavramları birbirleriyle karıştırılmaktadır. Wellness, sağlıklı yaşam, kişilerin davranış ve seçimleriyle şekillenen aktif bir süreçtir.
Wellbeing fiziksel ve ruhsal anlamda iyi olma halidir. Hayatı olumlu algılama, mutlu olma, zihinsel olarak iyi hissetme, ilişkilerden memnuniyet duyma, güzel hissetme gibi yaşamdaki tüm duygu durumu olarak iyi olmayı içermektedir.[4] Health ise fiziksel bedenin hastalıktan arınmış olduğunu ifade etmektedir.[5]
Wellness ekonomisi
Wellness ekonomisi bir endüstri olarak kişilerin günlük yaşamlarına sağlıklı yaşam aktivitelerini ve yaşam tarzlarını dahil etmektedir. 2020 yılında 4,4 trilyon dolar değerinde pazara sahip olan wellness ekonomisi; 2025 yılında yaklaşık 7 trilyon dolar değere ulaşacağı öngörülmektedir ve bu ekonomi 11 sektörü kapsamaktadır;[6]
Mental wellness: Büyüme beslenme, dinlenme için yapılan faaliyetler, ürünler ve hizmetleri içeren sektördür. Burada kendini geliştirme için yapılan çalışmalar, meditasyon ve farkındalık aktiviteleri, uyku, fonksiyonel gıda ve bitkiler görülmektedir.
Wellness gayrimenkulü: Sağlıklı yaşam unsurlarını içeren ve bütünsel sağlığı desteklemek amacıyla tasarlanan konut, ticari/kurumsal mülkler ve bunların harcamaları, hizmetleri ve programları içermektedir.
Kurumsal wellness: İşverenlerin, çalışanlarının sağlığını ve esenliğini iyileştirmeyi amaçlayan program, hizmet, faaliyet, ekipman ve bunların harcamalarını içermektedir. Bu alanda yapılan tüm aktiviteler çalışanları daha sağlıklı yaşam tarzlarını benimsemeye teşvik etmeyi amaçlamaktadır.
Wellness turizmi: Bir ülkeye bütünsel sağlığını desteklemek amacıyla gelen turistlerin[7] konaklama, yiyecek ve içecek, etkinlikler ve geziler, alışveriş ve ülke içi ulaşım dahil olmak yaptığı tüm harcamaları içermektedir.
Spa ekonomisi: Spa tesislerini, bunlar ile ilgili gelirleri, spa danışmanlığı, spa sermaye yatırımları, spa dernekleri ve spa ile ilgili medya ve etkinlikleri, spa işletmelerini destekleyen ve mümkün kılan ilgili sektör kümelerini içermektedir.
Termal/mineral/maden kaynakları: Termal su, maden suyu ve deniz suyu dahil olmak üzere özel özelliklere sahip suların sağlık, eğlence ve tedavi amaçlı kullanımları ve bunlar ile ilgili ticari kuruluşların gelirlerini kapsamaktadır.
Kişisel bakım ve güzellik: Güzellik, kişisel bakım, dermatoloji ve ileri yaşlar için dış görünüm ile ilgili her türlü ürünler, hizmetler servisler ve bunların harcamalarını kapsamaktadır.
Önleyici ve kişiselleştirilmiş tıp ve halk sağlığı: İnsanları tedavi etmeye, hastalıkları önlemeye veya risk faktörlerini tespit etmeye odaklanan tıbbi hizmetlere yapılan harcamaları içermektedir. Örneğin rutin fizik muayeneler, teşhis ve tarama testleri, genetik testler ve benzeri uygulamalar bu alan içerisinde görülmektedir.
Alternatif ve tamamlayıcı tıp: Genellikle geleneksel tıbbın veya baskın sağlık sisteminin bir parçası olarak kabul edilmeyen çeşitli tıbbi, sağlık hizmetleri, ürünleri ve bunlara yapılan harcamaları kapsamaktadır. Enerji şifası, bitkisel ilaçlar ve takviyeler örnek olarak gösterilebilir.
Global Wellness Institute’un yayımladığı rapora göre Asya Pasifik, Kuzey Amerika ve Avrupa küresel wellness ekonomisinin % 90’ını oluşturmaktadır. Çin, Hindistan, Endonezya, Brezilya, Rusya gibi dünyanın en kalabalık ülkeleri; İsviçre, Avustralya ve Hollanda gibi en zengin ülkeler; Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Almanya, Japonya ve İngiltere gibi büyüklüğü zenginlikle birleştiren ülkeler wellness alanında en fazla harcama yapan ülkelerdendir. Çoğu ülkede wellness pazarının büyük bölümünü sağlıklı beslenme, fiziksel aktivite ve kişisel bakım ve güzellik oluşturmaktadır.[8]
Diğer yandan rapora göre 2019 yılında 874 milyar dolar değerinde bir pazara sahip olan fiziksel aktivite ekonomisinin 2025 yılında 1,7 trilyon dolar olacağı; wellness turizminin ise pazarı genişleyerek 1,1 trilyon dolar olacağı tahmin edilmektedir. Yine aynı yıl için yapılan tahminlere göre Spa ekonomisinin 2025 yılında pandemi öncesi değerlerine geri dönerek 151 milyar dolar değerine ulaşacağı; termal/mineral/maden kaynakları ekonomisinin 90 milyar dolara ulaşacağı düşünülmektedir.[9]
Türkiye, Global Wellness Institute’un yayımladığı raporda 2020 yılında 34,6 milyar dolar ile bu Avrupa’nın en büyük 9. Wellness pazarına sahiptir. Dünya genelinde ilk 20’ye giren Türkiye, termal kaynak zenginliği açısından dünyada 7. sıradadır ve bu alan ile Wellness turizminden yüksek pay alması muhtemeldir.
Ülke genelinde geleneksel kaplıca tesislerinin kalite standartlarını sağlamak, kronik hastalar için konaklamalı kür kliniklerini oluşturmak, SPA ve tıbbi Wellness tesislerini yaygınlaştırmak ve bu tesislerin içerisinde medikal kozmetik ve kişisel bakım birimlerini geliştirmek gibi altyapıların ve organizasyonların yaygınlaştırılması ekonomik değere dönüşmesini sağlayacaktır. Altyapıların dönüşümü ve organizasyonların iyileştirilmesi ülkedeki Wellness sektörünün gelişmesine yol açacaktır.[10]
Dünyadan ve Türkiye’den wellness örnekleri
Dünyadan örnekler
Somnox, nefes almayı iyileştiren, zihni sakinleştiren ve huzurlu bir uyku sağlayan uyku robotudur.[12] Sunduğu ürün stresi azaltmak, kalp atış hızınızı düşürmek ve bedeni sakinleştirmek için kontrollü solunum kullanmaktadır. Kişiler ürünü tutarak, sakin nefes alma ritmini fiziksel olarak hissedebilmektedir. Bu durum rahatlamayı kolaylaştırmaktadır. Böylece kişiler daha hızlı uykuya geçerek uzun süre uykuda kalabilmektedir.[13]
Zwift, bisikletçiler, koşucular ve triatletler için açık hava deneyimini iç mekana taşıyarak antrenmanları daha eğlenceli hale getiren bir uygulamadır.[15] Uygulama kullanıcıları fiziksel iç mekan eğitmenlerine bağlayarak kullanıcıların arkadaşlarıyla birlikte sürüşlere katılmalarını sağlamaktadır ve önlerindeki bir ekranda sanal manzaraya karşı pedal çevirebilmektedir. Zwift, uygulaması sayesinde sosyal deneyimi teşvik ederek kullanıcıların arkadaşlarıyla birlikte rekabet etmelerine ve farklı bir antrenman deneyimi yaşamalarına olanak tanımaktadır.[16]
Eight Sleep, sıcaklık kontrollü şilteler ve sistemler üreten bir girişimdir. Şirketin ürün yelpazesi, akıllı bir yatak ve özel bir sıcaklık kontrol örtüsü içermektedir. İyi bir uyku deneyimi sunan ürünleri sağlık takibi ve uyku düzenini takip eden sensörleri ile geliştirilmiş bir uyku teknolojisine sahiptir.[11]
iUveda, meditasyon, yoga ve beslenmeyi düzenleyerek fiziksel ve ruhsal sağlığı iyileştirmeyi amaçlayan bir mobil uygulamadır. Kişiselleştirilmiş bir guru uygulaması olarak görülen iUveda yapay zekaya dayanmaktadır. Tükenmişliği önlemeye, stresi azaltmaya ve panik ataklarıyla başa çıkmaya yardımcı olmaktadır.[17]
Bütünsel bir zihin-beden yaklaşımını benimseyen Meru Health, giyilebilir ürünü olan HRV cihazı sayesinde insanların kalp atış hız değişkenliği izlenebilmektedir. Sohbet tabanlı modeli sayesinde insanlar gerektiğinde istediği terapiye ulaşabilmektedir.[19]
Mental Wellness uygulaması olan Shine, günlük meditasyonlar, kişisel bakım kursları, sanal topluluk atölyeleri ve kişiselleştirilmiş destek sağlamaktadır.[20] Günlük stres ve kaygıyı azaltmaya yardımcı olan bu uygulamanın 800’den fazla orijinal meditasyon, uyku vakti hikayesi ve sakinleştirici ses içeren bir sesli kitaplığı bulunmaktadır.[21]
Türkiye’den örnekler
Uplifers, Türkiye’nin önde gelen dijital Wellness platformudur. İçerik ve sağlıklı yaşam ürünlerinin yanı sıra kurumsal sağlıklı yaşam çözümleri sunmaktadır.[22] 2013 yılından bu zaman kadar 150’den fazla sağlık uzmanı, Uplifers içerik platformuna katkıda bulunarak 600000’den fazla sağlıklı yaşam okuyucusuna ulaşmaktadır.[23]
Lotus Flow, 12 dilde hem ses hem de video içeriği sunan çevrimiçi bir yoga, fitness, pilates ve farkındalık platformudur. Platform içerisinde her seviye için dünya standartlarında eğitmenler tarafından yüzlerce yoga dersi bulunmaktadır. Kullanıcılar belirli alanlara odaklanan fitness ve kardiyo sınıfları sayesinde profesyonel eğitmenlerle çalışma imkanı bulmaktadır. Bunların dışında Lotus Flow; farklı kategorilerde mindfulness seansları da sunmaktadır.[27]
Ayrıca kişiler ideal kilo, vücut kitle indeksi, bel-kalça oranı, vücut-yağ oranı ve bazal metabolizma hızını da hesaplayabilmektedir.[24]
Yapay zeka destekli Moovbuddy; boyun ağrısı, duruş, denge, ofis esnemeleri, kadın sağlığı, sırt ve bel için egzersiz programları sunan bir uygulamadır. 1 milyonun üzerinde kullanıcısı olan uygulama 8 farklı dilde 150’den fazla ülkeye erişim sağlamıştır.[25]
Bir meditasyon uygulaması olan InnerJoy, zengin içeriğiyle kullanıcılarına hizmet vermektedir. Meditasyon, doğa sesleri, rehberler, makaleler, uyku müzikleri ve programları içinde barındıran içerik kütüphanesi mevcuttur. Uzmanlarca bilimsel olarak hazırlanıp seslendirilmiş içerikler de bulunmaktadır.[26]
Vivoo, biyoteknoloji tabanlı bir wellness uygulamasıdır. Kişiler parametreli idrar stripleri üzerine idrarlarını yaptıktan sonra uygulama üzerinden fotoğrafını çekerek parametrelere göre tavsiyeler almaktadır.[28] Sınırsız erişime sahip olan uygulama, 4000’den fazla kişiselleştirilmiş beslenme ve yaşam tarzı tavsiyesi ve 250 sağlıklı wellness makalesi içermektedir.[29]
Trueyogi, deneyimli girişimciler, yoga eğitmenleri, yetenekli mühendisler ve alanında uzman akademisyenler tarafından geliştirilmiş bir wellness uygulamasıdır. Uygulama, kullanıcıların yapay zeka yardımıyla kendi başlarına yoga yapmayı doğru bir şekilde öğrenmelerine yardımcı olmaktadır.[30] Milyonlarca benzersiz yoga akışı sayesinde kullanıcılar yoga zamanlarından en iyi şekilde yararlanarak ilerlemelerini takip etmektedir ve duruşları hakkında geri bildirim almaktadır.[31]
Dijital wellness, teknolojilerin ve dijital hizmetlerin fiziksel, mental ve duygusal sağlığın üzerindeki etkisini tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Bireysel düzeyde, kişinin elektronik araçlar, sistemler, cihazlar ve kaynakların kullanımıyla deneyimlediği kişisel refah durumudur.
Aslında dijital wellness teknolojik dünyada fiziksel, sosyal ve mental olarak sağlıklı olmayı ifade etmektedir.[32] Bu durum hem işyerinde hem de kişisel yaşamda teknoloji kullanımının kişilerin refahlarında olumlu etki yaratma çabasını beraberinde getirmektedir.[33] Buradaki asıl amaç sağlıklı kullanım alışkanlıklarını teşvik etmek ve kişilerin günlük yaşamlarında sağlıklı bir yaşam tarzı sürdürmesine yardımcı olmaktır.
Bu alanın popülaritesi artan teknoloji kullanımı ile birlikte dikkat ve davranış sorunları dahil olmak üzere pek çok mental sağlık sorunlarının ortaya çıkmasıyla artmıştır. Bununla birlikte işyerinde aşırı teknoloji kullanımı tükenmişlikle ilişkilendirilmektedir. Dolayısıyla bu durum işverenlerin daha sağlıklı yaşam ve çalışmayı teşvik etmek için teknoloji kullanımını kolaylaştıran araç ve uygulamaları benimsemeleri gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle işyerinde dijital wellness konusuna odaklanmak; hem işletmeler hem de çalışanlar için karşılıklı olarak faydalar sunmaktadır.
-Bu faydalardan biri güçlü çalışan bağlılığı ve yüksek üretkenliktir.
Bu noktada işverenler, odaklanmayı teşvik eden ve dikkat dağınıklığını azaltan dijital çalışma alanı teknolojileri sayesinde dijital wellness’i teşvik ederek çalışanların katılımını ve üretkenliğini iyileştirebilmektedir. Diğer bir fayda ise çalışan memnuniyetinin artmasıdır. Birçok çalışan, iş tatmini için daha iyi bir iş-yaşam dengesinin gerekli olduğunu belirtmektedir.
Özellikle uzaktan çalışma ile birlikte dijital wellness, bahsedilen dengenin önemli bir unsuru haline gelmiştir. Bu noktada işverenler esnek çalışma düzenlemeleri gibi uygulamaları benimseyerek iş gücündeki memnuniyeti artırabilmektedir.[34] Bu düzenlemelere örnek olarak şunlar gösterilebilir;[35]
-İşverenler, çalışanların müsait olması gereken belirli saatler ayarlayabilir. İş arkadaşlarını, tartışacakları acil meseleleri olmadıkça, bu saatler dışında işle ilgili konular için birbirleriyle iletişim kurmamaya teşvik edebilir. Çalışanlar ayrıca tüm cihazlarında bildirimleri kapatabilir.
-Bilindiği üzere çalışanlar meslektaşları ve yöneticileri ile birlikte sıklıkla iletişim halindedir. Özellikle e-posta iletişimi oldukça fazladır. Çalışanların e-postalar içinde boğulması ve bu durumun gereksiz zaman alması onların dijital sağlıklarını olumsuz etkiler. Burada işverenler çalışanları kritik olmayan e-postaları sınırlamaya teşvik etmelidir.
-Çevrimiçi toplantılar zamandan tasarruf edip çalışanların iş arkadaşlarıyla bağlantı kurmasını sağlasa da, çalışanların sürekli ve aktif olarak katılması gerektiğinden yorucu olabilir. İşverenler, bahsedilen yorucu sürecin ortaya çıkardığı baskı ve stresi azaltmak için haftanın en az bir gününü toplantıların olmadığı bir gün olarak ayırabilir.
Dijital sağlığı geliştirmenin yolları
Teknolojinin sağlıklı kullanımını teşvik etmek, fiziksel, mental ve duygusal sağlığın korunmasına yardımcı olmaktadır. Bu noktada dijital sağlığı geliştirmek için birçok yol vardır;[36]
Dijital alışkanlıklara göz atma
Yeni alışkanlıklar oluşturmak göz korkutabilmektedir. Fakat küçük adımlar atmak ve dijital cihazları kullanmanın yeni bir yolunu bulmak, kişilerin daha mutlu ve daha hazır olmasına yardımcı olmaktadır.
Dijital aktiviteyi izleme
Dijital sağlığı iyileştirmeye yönelik ilk adım, teknoloji kullanımını ayrıntılı olarak anlamaktır. Dijital cihazları kullanırken ne kadar zaman harcandığının ve onlarla nasıl etkileşim kurulduğunun farkına varılması gerçekten önemlidir.
Sınırları belirleme
Dijital bir dünyada yaşanmasına rağmen sağlıklı teknoloji sınırlarının belirlenmesi konusunda başarısız olunmaktadır. Burada kullanılan uygulamalarda ve web sitelerinde günlük limitler belirlenmelidir.
Uyku sürecinde teknoloji ile bağlantıyı kesme
Daha iyi bir gece uykusuna yardımcı olmak için telefonların veya cihazların bağlantısı kesilmelidir. Telefonları ve cihazları gece moduna alacak ve bildirimlerinizi susturacak çeşitli uygulamalar mevcuttur.
Odak modunu kullanma
Günümüzde cihazların veya telefonların uygulama bildirimleri dikkat dağılımına yol açmaktadır. Bazı cep telefonlarında uygulamaları geçici olarak duraklatacak seçenekler bulunmaktadır. Böylelikle kişiler önemli bir şeye odaklandığında telefonlar tarafından rahatsız edilmeyecektir.
Gerçek zamanlı ilişkilere öncelik verme
Kişilerin telefonlarla çok fazla etkileşim içinde olması phubbing terimini ortaya çıkarmıştır. Bu terim telefonlara bakmak için arkadaşları ve aileyi görmezden gelme anlamına gelmektedir.
Phubbing ilişkileri ciddi boyutta zedelemektedir ve stres seviyesini artırmaktadır. Dolayısıyla kişilerin çevrelerindeki insanlarla sağlıklı ilişkiler kurması mühimdir. Kişiler telefonlarını tamamen kapatarak veya onlardan uzak durarak aileleri ve sevdikleriyle birlikte verimli ve kaliteli zaman geçirmeleri; onların bağlılık duygularını geliştirmektedir.
Sosyal medyada geçirilen zamanı azaltma
Sosyal medya, kişileri arkadaşlarıyla ve aileleriyle bağlantıda tutmaktadır. Kişilerin başkalarıyla nasıl etkileşime girdiği ve iletişim kurduğu konusunda da büyük rol oynamaktadır. Aynı zamanda harika bir bilgi kaynağı olan sosyal medyanın aşırı kullanımı depresyona, yalnızlık duygularına ve sosyal izolasyona neden olabilmektedir.
Sosyal medyanın yoğun kullanımı, kişilerin görünüşleriyle ve hayatlarını nasıl yaşadıklarıyla ilgili yetersizlik duygusuna kapılmalarına da sebep olmaktadır. Dolayısıyla sosyal medyadan uzakta vakit geçirerek dijital detoks yapmak, bağımlılığı durdurmak için yapılabilecek en iyi şeylerden biridir. Bununla birlikte yeni veya eski hobiler ile uğraşma, arkadaşlarla yüz yüze görüşme gibi ekrana bağımlı olmadan etkinliklere katılmak; stres ve depresyonu azaltacaktır ve kişilerin kendilerini daha iyi hissetmelerini sağlayacaktır.
Wellness alanında kullanılan önemli teknolojiler
-Yapay zeka (Artificial Intelligence); teknolojisi her alanda olduğu gibi wellness alanında da kullanılmaktadır. Örneğin yapay zeka destekli kişisel antrenörler kişilerin kilo vermesine ve genel kondisyonlarını geliştirmelerine yardımcı olarak bireysel ilgi ve özel strateji önerileri sunmaktadır.[37]
–Giyilebilir teknolojiler ve bunların sunmuş olduğu ürünler kişilerin kendi sağlık ve performans verilerini hızlı bir şekilde toplayıp analiz etmesine olanak tanımaktadır. Bu teknolojik ürünler sağlık ve fitness alanlarında en önemli gelişmelerden biri olarak görülmektedir. Örneğin titreşimli kafa bandı, beyindeki duygu, stres ve kaygıyı düzenleyen kısmını harekete geçirerek stresi dağıtmayı amaçlamaktadır.[38]
-Nesnelerin interneti (Internet of Things, IoT); en hızlı büyüyen dijital sağlık ve wellness teknolojilerinden biridir. Bu teknoloji sağlık ve wellness’i yapay zeka ve makine öğrenimi ile birleştirerek, geleneksel tıbbi cihazların daha gelişmiş versiyonları geliştirilebilecektir.[39]
-Internet of Care Things, IoCT; kişilerin sağlığını ve wellness sürecini proaktif olarak izlenmesine olanak tanıyan bağlantılı cihazlar, sensörler ve bilişsel sistemlerden oluşan bir ağ teknolojisidir. Bu teknoloji sayesinde doktorlar, hasta bakıcıları, uzmanlar ve hatta aile üyeleri; sağlık süreçlerini takip etmek istedikleri kişilerin verilerini izleyebilmektedir.[40] Buradaki amaç insanların nasıl hissettiklerini anlamak için teknolojiyi kullanarak yeni bir yaklaşım sınıfı yaratmak ve bu duygudan onların daha sağlıklı ve daha uzun bir yaşam sürmelerine yardımcı olmaktır.[41]
-Sanal Gerçeklik (Virtual Reality, VR); yeni bir teknoloji olmaktan çıkarak günlük yaşantıları olumlu yönde etkileyebilecek her şeyi kapsayan bir deneyime dönüşmektedir. Bahsedilen etki uyku, yemek bozuklukları, kilo verme, zorlukları, stres ile başa çıkma gibi pek çok alanda görülmektedir. Örneğin travma sonrası stres bozukluğu yaşayan kişilerde terapi amaçlı VR teknolojisinden yararlanılmaktadır.[42]
-Artırılmış Gerçeklik (Augmented Reality) teknolojisi egzersizleri eğlenceli hale getirmek için kullanılmaktadır. Bununla birlikte insanların herhangi bir yerden rekabet etmelerine ve deneyimlerini paylaşmalarına yardımcı olan AR uygulamaları da mevcuttur. Uygulamalar artırılmış gerçeklik egzersiz seanslarını ve verilerini kaydederek insanların başka kişilerle paylaşmasına imkan sağlamaktadır. Böylelikle başka kişileri de motive etmeye yardımcı olan bu uygulamalar sağlıklı rekabeti teşvik etmektedir.[43]
-Robotlar kişilerin fiziksel ve mental sağlığı için önemli fırsat ve faydalar sunmaktadır. Örneğin refakatçi robotlar, özellikle yaşlılar veya engelli insanlar için yaygın hale gelmeye başlamıştır. bu robotlar bahsedilen kişilere refakat ederek onların ilaçlarını almalarını hatırlatabilmekte, tansiyon ölçümü gibi düzenli tıbbi kontrollerini yapabilmektedir. Diğer güzel bir örnek ise insanlarla etkileşime geçmek için tasarlanmış olan sosyal robotlardır. Bu robotlar terapi gibi müdahaleleri sağlayarak kişilerin hem fiziksel hem de mental sağlığını izlemek için kullanılmaktadır.[44]
-Otomasyon teknolojileri ve bu teknolojilerden çıkan ürünler kişilerin sağlığı ve zindeliği hakkında bilgi sahibi olunmasına yardımcı olmaktadır. Özellikle ev otomasyon ürünlerinde bulunan sensörler ve teknolojiler, evdeki her birey ile ilgili uyku düzeni ve yaşamsal istatistikler gibi yaşam kalitesini etkileyebilecek çeşitli faktörler hakkında detaylı bilgi vermektedir. Ayrıca bu ürünler daha çok kişilerin duygusal, zihinsel ve fiziksel sağlığını iyileştirmeye odaklanmaktadır.[45]
–Veri analitiği özellikle son dönemlerde kurumsal alanda çalışanların hem fiziksel hem de mental sağlıkları için kullanılmaktadır. İşverenlere çalışanların sağlık davranışlarının daha eksiksiz bir analizini elde etme fırsatı sunan veri analitiği ile modeller oluşturularak çalışanların alışkanlıkları, davranışları tespit edilebilmekte ve segmente edilebilmektedir.[46]
-Wellness uygulamaları; mobil uygulamalar için tasarlanmıştır ve sağlıklı bir yaşam tarzını desteklemektedir. Özel aktivite takibi, uyku analizi, beslenme yönetimi, farkındalık uygulamalarından genel sağlık izleme çözümlerine kadar çeşitlilik göstermektedir. Etkileşim tekniklerini kullanan bu uygulamaları, kullanıcıların sağlıklı davranışlar benimsemelerine ve fiziksel, psikolojik ve davranışsal durumlarını izlemelerine yardımcı olmaktadır.[47]
Wellness ile ilgili geleceği şekillendirecek trendler
Toprağa geri dönüş
Sanayileşme kişilerin toprakla olan bağını büyük ölçüde yok ettiği bir gerçektir. Fakat bilindiği üzere toprakla iç içe olan kişilerin daha güçlü bir bağışıklık sistemine ve daha iyi bir mental sağlığa sahip olduğu açıktır. Bu nedenle kişilerin toprak ile etkileşimde olması gün geçtikçe daha önemli bir hale gelmektedir. Dolayısıyla toprakla etkileşimin fazla olacağı yeni sağlıklı yaşam alanları oluşturulmaya başlanmıştır.[48]
Toksik kaslılık sorunun temizlenmesi
Bilindiği üzere kadınlarda sağlıksız ince kadın modelleri gibi olma konusunda bir algı vardır. Bu durum kadınlar arasında “Barbie bebek gibi bir vücuda sahip olma” algısını taşımaktadır. Kadınlarda bu algı her ne kadar biraz kırılmış olsa da erkekler tarafında “kaslılık” ön plana çıkmaktadır. Toksik kaslılık olarak adlandırılan bu durum kas dismorfisi sorunlarını ortaya çıkarmaktadır. Fiziksel bir hastalık olmayan kas dismorfisi erkekler tarafından vücutlarının eksik ve az kaslı olduğunu düşündürmektedir. Bu durum ne kadar önemsiz gibi gözükse de ileride büyük psikolojik sorunlara yol açacağı bir gerçektir. Dolayısıyla sorunun giderilmesi ve algıların kırılması için hareket başlatılması gerekmektedir.[49]
Yeni yaşam modeli
Günümüzün yaşlı kesimi kendilerini yaşlı hissetmemektedir ve yaşa göre tanımlanmak ya da sosyal olarak ayrılmak istememektedir. Bununla birlikte bu kesim emekli olduktan sonra ayrıştırılmak istememektedir ve toplumun bir parçası olarak aktif bir şekilde yer alma arzusundadır. Bu nedenle yeni yaşam modelleri geliştirilerek genç ve yaşlı kesimin birlikte yaşamalarını destekleyecek tasarım ve stratejiler geliştirilmelidir.[50]
Seyahat
Kişiler günlük rutinlerden uzaklaşmak, yenilenmek ve yeni şeyler görerek bilgilenmek için haftalık bir bisiklet gezisi, bir spa kaçamağı veya uzun süreli bir şehir gezisi gibi seyahat planları hazırlamaktadır. Özellikle pandeminin yorucu ve bunaltıcı döneminden ve sokağa çıkma yasaklarının kalmasının ardından seyahate olan ilgi artmıştır.[51]
Tıbbi araştırmalarda açık kapatan yenilikçi teknolojiler
Erkek ve kadın açısından ele alındığında tıbbi olarak toplanan veriler erkeklerde daha fazladır. Dolayısıyla kadın sağlığı; menopoz, endometriozis ve kısırlık dahil olmak üzere çok sayıda kategorideki yetersiz araştırmadan yeterli olmayan veriler nedeniyle uzun süredir zarar görmektedir. Bu nedenle teknoloji endüstrisi, teşhis ve tedavileri iyileştirme umuduyla, veri toplama izleyicilerinden akıllı sütyenlere kadar bir dizi yenilikçi teknolojiyi kullanmaya başlamıştır. Örneğin yapay zeka, uygulamalar ve giyilebilir cihazlar çok çeşitli kadın sağlığı koşulları için veri toplamaktadır.[52]
Sağlıklı şehirler
Dünyanın birçok şehrinde devrim yaşanmaya başlamıştır. Örneğin kentsel oyun alanları, doğayı ve sanatı sağlıklı yaşamla birleştirmektedir. Ortak hamamlar, büyük ölçekli sağlıklı yaşam odaklı tatil köyleri, doğanın sanat ve zindelik ile buluştuğu halka açık parklar gibi birçok sağlıklı yaşam alanları ortaya çıkmaktadır.[53]
Yeni nesil natüralizm
Küresel kargaşa nedeniyle kişiler kendilerine değer vermeyi, güvenmeyi ve kendi içlerine dönmeyi unutmuştur. Pandemi dönemi bu durumu hatırlatan bir tetikleyici olmuştur. Kişiler artık uykularına, hareketlerine, dengeli beslenmelerine ve mental sağlıklarına dikkat etmeye başlamıştır. İnsanlığın temel değerlerine geri dönüş yaşanmaktadır.[54]
Sağlık ve wellness koçluğu
Dünya, sağlık hizmetlerine yılda 8,3 trilyon dolar ve sağlık için 4,4 trilyon dolar harcıyor, Bununla birlikte davranış değişikliğinde zorlanılmaktadır. İnsanları sağlıklı davranışlara başlamaya ve bunlara bağlı kalmaya motive etme sanatı ve bilimi konusunda titizlikle eğitilmiş sağlık ve wellness koçları, hem sağlık hem de sağlıklı yaşamda eksiği kapatan bir halka olmaktadır. Bu koçların yeri giderek önemli bir hal almaktadır.[55]
Metaverse’te wellness
Her alanın bir şekilde giriş yaptığı veya yapmaya çalıştığı metaverse dünyasına Wellness sektörü de dahil olmaktadır. Metaverse’te bu sektör sanal gerçeklik, artırılmış gerçeklik, yapay zeka gibi çeşitli teknolojiler ile birlikte sağlığı ve zindeliği ön plana koyacak yıkıcı yeni ürünler ve hizmetler yaratacaktır.[56]
Ses şifası
Ses şifası, bedeni titreşimsel bir denge ve uyuma getirmek için farklı ses frekanslarının kullanıldığı eski bir şifa tekniğidir. Bu teknikte çeşitli araçlar ile ses frekansları çıkarılmaktadır. Çıkarılan frekansların insan beyni dalgalarını harekete geçirmektedir.[57]
Travma konusunda bilinçlenme
Akıl sağlığı ve travma hakkındaki konuşmalar her zamankinden daha fazla gelişmiştir. Sosyal medyada ortaya çıkan topluluklar, bireylerin sesini yükseltmesi ve araştırmaların hızlanması ile travma konusunda daha bilinçli bir dünya çağına girildiğini göstermektedir.[58]
Yaşam kalitesini iyileştirmek için ipuçları
Yaşam kalitesini iyileştirmek için önerilen ipuçları şu şekildedir;[59]
Düzenli uyku:
Vücudun düzgün çalışması, kendini yenilemesi ve enerji depolaması için düzenli uykuya ve dinlenmeye ihtiyacı vardır. Bu durum gün boyunca fiziksel ve zihinsel aktivite için gereklidir. Yeterli bir uyku, ruh halini ve duygularla doğrudan ilgili olan hormonları düzenlemektedir. Yetişkin bir vücudun günde yaklaşık 6 ila 7 saat uyuması gün içerisinde gerekli olan enerjiyi depolayacaktı
Güneş ışığı
Vücudun belirli bir miktar güneş ışığına maruz kalması D vitamini eksikliğini önlemektedir. Beynin üretkenliğinden sorumlu olan ve mutluluk hormonu olarak adlandırılan endorfin salınımına da neden olmaktadır. Bu nedenle kişilerin günlük rutinlerinde belirli bir zaman güneş ışığında geçirmeleri önerilmektedir. Bununla birlikte güneş yanığını önlemek ve güneşin zararlı ışınlarından korunmak için güneş kremi kullanılmalıdır.
Günlük egzersiz
Fiziksel olarak aktif olunduğunda ve günlük egzersiz yapıldığında tüm vücuttaki kan akışı iyileşmektedir. Artan kan akışı ile oksijen miktarı artmaktadır ve kişiler kendilerini daha enerjik, taze ve zihinsel olarak aktif hissetmektedir.
Egzersiz sadece vücudun zinde kalmasını sağlamakla kalmamakta, aynı zamanda zihni de sağlıklı tutmaktadır. Bununla birlikte kemikleri ve kasları güçlendirmektedir.
Pahalı spor salonlarına gitmeden günlük yürüyüş yapılması yeterli bir egzersizdir. Buradaki önemli olan durum egzersizleri günlük olarak alışkanlık haline getirmektir.
Sağlıklı ve dengeli beslenme
Sağlıklı ve dengeli beslenme vücudun ne kadar sağlıklı olduğunu belirlemektedir. Bununla birlikte duygusal sağlığın ve depresyon gibi zihinsel hastalıkların belirlenmesine de yardımcı olmaktadır.
Vücut temel besinlerden yoksun olduğunda ciddi sağlık sorunları ortaya çıkmaktadır. Ayrıca duygusal sıkıntı ve kaygı da tetiklenmektedir. Dolayısıyla uzmanlar yeterli miktarda meyve sebze yenmesini önermekte; kafein, şeker ve işlenmiş gıdalardan mümkün olduğunca uzak durulması gerektiğini belirtmektedir.
Stres ile başa çıkma
Günümüzde stresten kaçınmak zor olsa da, bununla başa çıkmak mümkündür. Stresle akıllı ve etkili bir şekilde başa çıkmayı öğrenilmesi önemlidir. Bunun için stres yaratan durumlardan kaçınılabilir. Aynı zamanda stresin nedenleri, buna olan tepkiler, ruh hali ve durumu iyileştirmek için hangi eylemlerin gerçekleştirebileceği not edilerek stres yönetimi sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilebilir.
Sigara ve alkolden uzak durma
Sigara ve alkolün vücuda ciddi zararlar verdiği bilinmektedir. Sağlıklı ve kaliteli bir yaşam için her iki öğeden de uzak durulması gerekmektedir.
Sosyalleşme
İzolasyon ve iletişim eksikliği; depresyonun, ruhsal ve fiziksel hastalıkların en büyük iki nedenidir. Gündelik yaşamda ne kadar meşgul olunursa olsun kişilerin kendilerine zaman ayırarak sosyalleşmesi ve başkalarıyla iletişim kurması stres seviyesini azaltmaktadır ve kendilerini mental olarak iyi hissetmelerini sağlamaktadır.
Şu anda kalma
Ruh hali değişimleri, depresyon ve kaygı yaşamanın en büyük nedeni, kişinin geçmiş olaylara takılıp kalmasıdır. Bu durum kişilerin olumsuz bir şekilde kendi kendilerine konuşmalar yapmasına neden olur ve onlara mutsuzluğu getirmektedir. Aynı zamanda kişilerin şimdiki anın sunduğu fırsatları kaçırmasına da neden olmaktadır. Şimdiki anda kalmayı öğrenmek, geçmişi ve geleceği fazla düşünmemek kişilerin daha iyi hissetmelerini sağlayarak kaygılanmayı önlemektedir.
Gülmek ve eğlenmek
Daha kaliteli bir yaşam için gülmek ve eğlenmek mühimdir. Daha çok gülen ve kendilerini mutlu etmeye çalışanlar, sürekli endişe duyanlara göre daha iyi bir yaşam sürmektedir. Bu nedenle gülmek ve eğlenmek; kişilerin fiziksel ve ruhsal anlamda daha iyi olmalarını sağlayarak yaşamlarından duydukları memnuniyeti artırmaktadır ve hayatı olumlu algılamalarını sağlamaktadır.
Hobiler ile uğraşma
Hobi, kişilerdeki iş ve günlük hayatın baskısını beyinden uzak tutarak başka uğraşlar ile meşgul olunmasına yardımcı olmaktadır. İlgi duyulan alanlarda aktiviteler yapmak ve bundan keyif almak duygusal sağlığın gelişmesini sağlamaktadır. Yeni hobiler bulmak, beyni güçlendirmektedir ve ruh halini yükseltmektedir.
Yeni beceriler öğrenme
Yeni beceriler öğrenmek kişilerin kendilerine güvenini artırarak benlik saygısını yükseltmektedir. Bununla birlikte bir amaç duygusu oluşturulmasına ve kişilerin başkalarıyla daha rahat bağlantı kurmalarına yardımcı olmaktadır.[60]
Kaynaklar
[1] World Health Organization, WHO, Health and Well-being, https://www.who.int/data/gho/data/major-themes/health-and-well-being
[2] Global Wellness Institute, What Is Wellness?, https://globalwellnessinstitute.org/what-is-wellness/
[3] Colorado State University, Pueblo, 8 Dimensions of Well-Being, https://www.csupueblo.edu/health-education-and-prevention/8-dimension-of-well-being.html
[4] Sağlık Teknoloji, (2021). Wellness, Wellbeing Teknolojileri Sağlığı ve Refahı Nasıl İyileştirebilir?, https://www.saglikteknoloji.com/wellness-wellbeing-teknolojileri-sagligi-ve-refahi-nasil-iyilestirebilir/#:~:text=Ulusal Sağlık Enstitüsü%2C sağlıklı yaşamı,duygusal anlamda iyi olma halidir.
[5] OCCMed Sanford Health, The Difference between Health and Wellness, https://occmed.sanfordhealth.org/resources/article-library/the-difference-between-health-and-wellness
[6] Global Wellness Institute, Wellness Economy Definitions, https://globalwellnessinstitute.org/what-is-wellness/what-is-the-wellness-economy/
[7] Live to Bloom, Wellness Sektörünün Geleceği, https://livetobloom.com/wellness-sektorunun-gelecegi/
[8] Global Wellness Institute, (2022). The Global Wellness Economy: Country Rankings, https://globalwellnessinstitute.org/industry-research/2022-global-wellness-economy-country-rankings/
[9] Global Wellness Institute, WELLNESS INDUSTRY STATISTICS & FACTS, https://globalwellnessinstitute.org/press-room/statistics-and-facts/
[10] Kavuncu, V., (2022). Türkiye wellness-afiyet tıbbı ekonomisinden nasıl daha çok yararlanır?, Dünya Gazetesi, https://www.dunya.com/kose-yazisi/turkiye-wellness-afiyet-tibbi-ekonomisinden-nasil-daha-cok-yararlanir/649379
[12] Crunchbase, Somnox, https://www.crunchbase.com/organization/somnox-world-s-first-sleeprobot
[13] Somnox, How It Works, https://somnox.com/breathe-and-sleep-robot/
[14] Noom, https://www.noom.com/about-us/
[15] Zwift, https://www.zwift.com/
[16] Crunchbase, Zwift, https://www.crunchbase.com/organization/zwift
[17] iUveda, http://iuveda.io/
[18] Crunchbase, Meru Health, https://www.crunchbase.com/organization/meru-health
[19] Meru Health, https://www.meruhealth.com/how-it-works/
[20] Shine, https://www.theshineapp.com/
[21] Shine, About, https://www.theshineapp.com/about
[22] Uplifers, https://www.uplifers.com/
[23] Crunchbase, Uplifers, https://www.crunchbase.com/organization/uplifers
[24] Diyetkolik, https://www.diyetkolik.com/
[25] Moovbuddy, https://moovbuddy.com/about-us/
[26] InnerJoy, https://www.innerjoy.app/
[27] Lotus Flow, https://lotusflow.com/
[28] egirişim, Vivoo: Evinizden kendi sağlığınızı takip edebileceğiniz biyoteknoloji tabanlı wellness uygulaması,https://egirisim.com/2017/12/04/vivoo-evinizden-kendi-sagliginizi-takip-edebileceginiz-biyoteknoloji-tabanli-wellness-uygulamasi/
[29] Vivoo, https://vivoo.io/
[30] ICterra, ICterra Invests in Trueyogi Wellness App, https://www.icterra.com/icterra-invests-in-trueyogi-wellness-app/
[31] Trueyogi, https://trueyogi.com/
[32] Girişim Savaşçısı, Dijital Sağlık (Digital Wellness) Nedir?, https://girisimsavascisi.org/dijital-saglik-digital-wellness-nedir/#:~:text=Digital Wellness)%20Nedir%3F-,Dijital%20Sa%C4%9Fl%C4%B1k%20(Digital%20Wellness)%20Nedir%3F,hemen%20hemen%20her%20bi%C3%A7imde%20kullanmaktay%C4%B1z.
[33] Symonds Research, (2022). What is Digital Wellness and Wellbeing and How to Improve It, https://symondsresearch.com/improve-digital-wellness/
[34] Citrix, What is digital wellness?, https://www.citrix.com/solutions/digital-workspace/what-is-digital-wellness.html
[35] TechTarget, (2022). digital wellness (digital wellbeing), https://www.techtarget.com/whatis/definition/digital-wellbeing
[36] Wellbeing people, (2021). 8 Ways to Improve your Sense of Digital Wellbeing, https://www.wellbeingpeople.com/2021/07/08/8-ways-to-improve-your-sense-of-digital-wellbeing/
[37] Healthcare Outlook, (2022). Top 10 Biggest Fitness and Wellness Technology Trends in 2022, https://www.healthcareoutlook.net/top-10-biggest-fitness-and-wellness-technology-trends-in-2022/
[38] Emerging Tech Brew, (2021). CES 2021: From Robotics to Wellness Tech, Here’s What Caught Our Eye on Day Two, https://www.emergingtechbrew.com/stories/2021/01/13/ces-2021-robotics-wellness
[39] ITM, (2022). 6 Health and wellness technology trends 2022, https://itmunch.com/6-health-and-wellness-technology-trends-2022/
[40] IBM, (2016). Aging and the Internet of Caring Things, https://www.ibm.com/blogs/age-and-ability/2016/03/11/aging-and-the-internet-of-caring-things/
[41] NCLEUS, Breaking ageing stigmas with the Internet of Caring Things, https://ncleus.com/2022/04/breaking-ageing-stigmas-with-the-internet-of-caring-things/
[42] LinkedIn, (2022). Impact of VR on Health and Wellness, https://www.linkedin.com/pulse/impact-vr-health-wellness-tesseract-imaging/?trk=organization-update-content_share-article
[43] Med Tech Impact on Wellness, (2018). Innovative Wellness Medicine: AR and VR, https://www.medtechimpact.com/innovative-wellness-medicine-on-the-move-ar-vr-gaining-ground/
[44] Robotica in Australia, Robotics, healthcare and wellness today, http://55construction.com/robotics2/healthcare/health-and-wellness/
[45] Dr Prem Global Healthcare, The connection between home automation and wellness, https://drprem.com/globalhealthcare/the-connection-between-home-automation-and-wellness
[46] Med City News, (2022). Leveraging data analytics to support employee mental well-being, https://medcitynews.com/2022/04/leveraging-data-analytics-to-support-employee-mental-well-being/
[47] ScienceSoft, Wellness Applications: Key Aspects, https://www.scnsoft.com/healthcare/mobile/patient-apps/wellness
[48] Global Wellness Summit, Global Wellness Trends Report: The Future of Wellness 2022 with Mid-Year Update, Dirt-y Wellness, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-dirt-y-wellness/
[49] Global Wellness Summit, 2022 Trend: Toxic Muscularity Comes Clean, https://www.globalwellnesssummit.com/uncategorized/2022-trend-toxic-muscularity-comes-clean/#:~:text=Toxic muscularity is contributing to,and lean you may be.
[50] Global Wellness Summit, Senior Living Disrupted, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-senior-living-disrupted/
[51] Global Wellness Summit, Wellness Travel: Seekers, Welcome, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-wellness-travel-seekers-welcome/
[52] Global Wellness Summit, Innovative Tech Closing the Gender Gap in Medical Research, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-innovative-tech-closing-the-gender-gap-in-medical-research/
[53] Global Wellness Summit, Urban Bathhouses & Wellness Playgrounds, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-urban-bathhouses-wellness-playgrounds/
[54] Global Wellness Summit, Next-Gen Naturalism, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-next-gen-naturalism/
[55] Global Wellness Summit, Health & Wellness Coaching Gets Certified, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-healthwellnesscoaching/
[56] Global Wellness Summit, Wellness Welcomes the Metaverse, https://www.globalwellnesssummit.com/2022-global-wellness-trends/global-wellness-trends-report-2022-wellness-welcomes-the-metaverse/
[57] Ege Pazarından, (2021). Sound Healing, https://egepazarindan.com/sound-healing-nedir-ses-sifasi-terapisi/
[58] mbg lifestyle, (2021). 10 Health & Wellness Trends To Watch In 2022, https://www.mindbodygreen.com/articles/health-and-wellness-trends
[59] Wellbeing Project, 9 TESTED TIPS TO IMPROVE YOUR WELLBEING AND QUALITY OF LIFE, https://wellbeing-project.org/9-tested-tips-to-improve-your-wellbeing-and-quality-of-life-post/
[60] NHS, 5 steps to mental wellbeing, https://www.nhs.uk/mental-health/self-help/guides-tools-and-activities/five-steps-to-mental-wellbeing/